خطوط راه‌آهن، جاده‌های آسفالته، تونل‌های عمیق و پل‌های متعدد... چشم‌اندازی که در زنگیلان با آن روبه‌رو شدیم، اطمینان می‌دهد که هدف ما برای رفت‌وآمد آزاد به نخجوان بدون هیچ مانعی به‌زودی محقق خواهد شد. آنچه روزی تنها آرزو به نظر می‌رسید، امروز در برابر چشمان ما به واقعیت تبدیل شده است: جاده‌ای که از حورادیز آغاز می‌شود، از جبرایل و زنگیلان می‌گذرد و به آغبند می‌رسد، مسیری است که ما را از آنجا به مهره و سپس به نخجوان خواهد رساند. همین‌طور مسیر ریلی نیز امکان سفر در این جهت را فراهم خواهد کرد. این واقعیتی است که در افق به‌روشنی دیده می‌شود.

آنچه در زنگیلان دیدیم، ما را مطمئن می‌سازد که آرزویی که زمانی دور از دسترس می‌نمود، مانند آزادسازی سرزمین‌های ما که اکنون زندگی دوباره یافته‌اند، به‌زودی با امکان سفر زمینی بدون مانع به نخجوان تحقق خواهد یافت. ایده سفر زمینی از سرزمین‌های تاریخی ما در زنگزور غربی – از مهره – به نخجوان، نخستین بار توسط رهبر ملی، حیدر علی‌اف مطرح شد و در دهه ۱۹۸۰ برای جلب رضایت حکومت مرکزی در مسکو جهت اجرای آن تلاش‌هایی صورت گرفت، اما به‌دلیل نفوذ ارمنی‌ها در مسکو این ایده به‌صورت طرحی روی کاغذ باقی ماند.

پس از بازگشت حیدر علی‌اف به قدرت در آذربایجان، او علاوه بر تلاش برای آزادسازی سرزمین‌های اشغالی، مبارزه خود را برای پایان دادن به محاصره نخجوان نیز ادامه داد. حتی در مذاکرات با ارمنستان نیز موضوع دالان زنگزور – که امروز به واقعیت پیوسته است – مطرح شد. رهبری که این ایده را از مرحله طرح به واقعیت رساند و نه تنها سرنوشت آذربایجان بلکه کل منطقه را تغییر داد، رئیس‌جمهور الهام علی‌اف بود.

طرح دالان زنگزور که به ابتکار الهام علی‌اف شکل گرفت، دستاوردهای متعددی را در بر دارد:

پیوند بخش اصلی جمهوری آذربایجان با جمهوری خودمختار نخجوان و پایان دادن به محاصره آن؛

ایجاد ارتباط زمینی مستقیم میان آذربایجان و ترکیه؛

رفع گسست جغرافیایی در جهان ترک از ترکیه تا آسیای مرکزی؛

ایجاد فرصت‌های اقتصادی و لجستیکی برای تمام کشورهای منطقه – آذربایجان، ترکیه، ارمنستان، روسیه و ایران – و همچنین کشورهای فرامنطقه‌ای مانند چین، اتحادیه اروپا و آمریکا.

نخستین گام‌ها در این مسیر از سال ۲۰۰۹ برداشته شد. در اجلاس باکو شورای کشورهای ترک زبان (نام پیشین سازمان کشورهای تُرک) در سال ۲۰۱۹، رئیس‌جمهور الهام علی‌اف اعلام کرد: «جدا شدن منطقه زنگزور از آذربایجان و واگذاری آن به ارمنستان، جهان ترک را از نظر جغرافیایی از هم گسست.» در آن زمان مشخص شد که تأسیس شورای همکاری کشورهای ترک زبان در نخجوان در سال ۲۰۰۹ نیز با هدف رفع این گسست جغرافیایی و تحقق دالان زنگزور بوده است.

پس از پیروزی تاریخی آذربایجان در جنگ میهنی سال ۲۰۲۰، رئیس‌جمهور الهام علی‌اف با گنجاندن موضوع دسترسی آزاد به نخجوان در توافق سه‌جانبه ۱۰ نوامبر، طرح دالان زنگزور را رسمیت بخشید. پس از پایان جنگ، نبرد در عرصه دیپلماسی آغاز شد و الهام علی‌اف که در میدان جنگ پیروز شده بود، در میز مذاکرات نیز موفق شد و در مبارزه ژئوپولیتیکی پیرامون دالان زنگزور، آذربایجان را به پیروزی رساند.

اگرچه ارمنستان – که طبق توافق ۱۰ نوامبر متعهد به فراهم‌کردن دسترسی آزاد به نخجوان تا سال ۲۰۲۵ بود – از اجرای آن سر باز می‌زد و غرب، به‌ویژه ایالات متحده و برخی کشورهای اروپایی، از این رفتار ایروان حمایت می‌کردند، اما الهام علی‌اف توانست همه این بازی‌های ژئوپولیتیکی را خنثی کند.

در ۸ اوت، در کاخ سفید، الهام علی‌اف و نیکول پاشینیان با حضور دونالد ترامپ «بیانیه مشترک» امضا کردند. در این بیانیه، دسترسی آزاد آذربایجان به نخجوان از طریق دالان زنگزور مورد تأکید قرار گرفت.

مطابق این بیانیه:

«ارتباط بدون مانع میان بخش اصلی آذربایجان و جمهوری خودمختار نخجوان» مورد حمایت قرار گرفت؛

«ارمنستان در چارچوب پروژه ارتباطی بین‌المللی صلح و رفاه (کریدور ترامپ) با ایالات متحده و طرف‌های ثالث (آذربایجان) همکاری خواهد کرد.»

بدین ترتیب، با توافق واشینگتن، گشایش دالان زنگزور قطعی شد. هرچند در متن نام این مسیر «کریدور ترامپ» آمده است، اما در واقع همان دالان زنگزور است؛ تفاوتی در اصل ماجرا وجود ندارد – چه کریدور ترامپ نامیده شود و چه زنگزور، در هر صورت دسترسی آزاد به نخجوان تضمین می‌شود.

آذربایجان که اجرای سیاسی پروژه را به ثمر رسانده، در زمینه عملی نیز فعالیت‌های گسترده‌ای انجام می‌دهد. در سال ۲۰۲۱، بلافاصله پس از پایان جنگ ۴۴روزه، کار ساخت در بخش آذربایجانی دالان آغاز شد.

رئیس‌جمهور الهام علی‌اف و رجب طیب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه، در ۲۶ اکتبر ۲۰۲۱، سنگ‌بنای جاده حورادیز–جبرایل–زنگیلان–آغبند را گذاشتند که یکی از بخش‌های اصلی دالان زنگزور است. طول کلی این جاده ۱۲۳٫۶ کیلومتر است و انتظار می‌رود در نیمه دوم سال ۲۰۲۶ به بهره‌برداری برسد. تاکنون ساخت ۲۳ پل از ۲۴ پل پیش‌بینی‌شده به پایان رسیده و حفاری تونل‌ها نیز کامل شده است.

در کنار آن، پروژه‌های ریلی نیز با سرعت در حال اجراست:

بخش آلت–عثمانلی (۶۰ کیلومتر) – دوخطه و بدون برق‌رسانی؛ کار ساخت از ۲۰۲۴ آغاز شده و تا ۲۰۲۷ پایان می‌یابد.

عثمانلی–حورادیز (۱۴۳ کیلومتر) – تک‌خطه و بدون برق‌رسانی؛ اجرای آن بین سال‌های ۲۰۲۵ تا ۲۰۲۸ برنامه‌ریزی شده است.

حورادیز–آغبند (۱۱۰٫۴ کیلومتر) – تک‌خطه و بدون برق‌رسانی؛ تاکنون ۶۸٪ کارها تکمیل شده و تا ۲۰۲۶ پایان می‌یابد.

نخجوان (سلامملک–سدرک) (۱۸۸ کیلومتر) – تک‌خطه و بدون برق‌رسانی؛ اجرای آن در سال ۲۰۲۵ آغاز و در ۲۰۲۸ پایان خواهد یافت.

طول کلی دالان زنگزور ۱۴۹٫۹ کیلومتر است که ۱۲۳٫۶ کیلومتر آن (حدود ۹۵٪) در خاک آذربایجان تکمیل شده است. بخش ۴۳ کیلومتری که از خاک ارمنستان می‌گذرد هنوز وارد مرحله اجرا نشده و در حال بررسی توسط مقامات ارمنستان و نمایندگان آمریکا است. رئیس‌جمهور الهام علی‌اف اعلام کرده است که این دالان ممکن است تا سال ۲۰۲۸ افتتاح شود.

او گفت:
«در کنار تمام پروژه‌هایی که هم‌اکنون برنامه‌ریزی و اجرا می‌کنیم، طرح دالان زنگزور نیز از پتانسیل عظیمی برخوردار است. تمامی بخش‌های جاده‌ای و ریلی در خاک آذربایجان تا اواسط سال آینده تکمیل خواهد شد و امیدواریم سایر کشورها نیز با همین سرعت پیش روند تا گشایش دالان زنگزور تا پایان سال ۲۰۲۸ محقق شود.»

با آغاز به کار عملی دالان زنگزور:

قفقاز جنوبی به یکی از مراکز اصلی شبکه حمل‌ونقل اوراسیا تبدیل خواهد شد و «دالان میانی» (Middle Corridor) تقویت می‌شود؛

ارمنستان از موقعیت «کشور بن‌بست» خارج شده و به مسیرهای جدید شرق–غرب و شمال–جنوب دست خواهد یافت؛

روسیه و ایران با استفاده از این مسیر، نقش خود را در شبکه‌های حمل‌ونقل منطقه‌ای و اوراسیایی گسترش می‌دهند؛

ترکیه با این پروژه موقعیت خود را در قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی تقویت می‌کند؛

ایالات متحده و اروپا به بازارهای آسیایی و چین به بازارهای اروپایی دسترسی گسترده‌تری خواهند داشت.

همان‌طور که دیده می‌شود، دالان زنگزور نه تنها برای آذربایجان امتیازات سیاسی و اقتصادی به همراه دارد، بلکه فرصت‌های تازه‌ای برای کل منطقه و حتی قدرت‌های فرامنطقه‌ای ایجاد می‌کند. رئیس‌جمهور الهام علی‌اف با تحقق این ایده تاریخی، مسیر توسعه آینده یک جغرافیای بزرگ را تعیین کرده است.