خیابان‌ها، پل‌ها، بزرگراه‌ها و بناها شکافته، تخریب شده و فرو می‌ریزند. خطوط آب‌رسانی و گاز مختل شده و حتی انفجار و آتش‌سوزی در خطوط انتقال گاز و نفت و جایگاه‌های سوخت‌رسانی رخ می‌دهد. از حیث امنیت اجتماعی تنش‌های جدی ایجاد شده و مهاجرت گسترده رقم می‌خورد. این تصویر کوتاه وحشتناکی است که کارشناسان محیط زیست از پیامدهای فرونشست زمین در ایران ارائه و نسبت به تشدید آن هشدار می‌دهند. آنها فرونشست زمین را نشان‌دهنده «مرگ یک سرزمین» می‌دانند؛ «بیابان خالی» و «پایان زندگی در شهرها و دشت‌ها» و این تصویر وقتی وحشتناک‌تر می‌شود که به گزارش رسانه‌ها، فرونشست زمین در پایتخت ایران ۹۰ برابر حد بحران اتحادیه اروپا بوده و تهران، رکورددار فرونشست زمین در جهان است.

به گزارش Axar.az، خبرگزاری آنادولوی ترکیه در ارتباط با علل و ابعاد فرونشست زمین در ایران و محرمانه بودن اطلاعات در باره این موضوع، گفتگویی با روزبه اسکندری، کارشناس محیط زیست انجام داده است که به علت اهمییت موضوع به خوانندگان عزیز تقدیم می کنیم.

در این ارتباط، روزبه اسکندری، کارشناس محیط زیست در گفت‌وگو با خبرنگار آنادولو ضمن ارزیابی علل و ابعاد فرونشست زمین در ایران و محرمانه بودن اطلاعات، به پیامدهای آن پرداخت.

وی درباره اظهارات رئیس سازمان نقشه‌برداری ایران که اذعان کرده اطلاعات دقیق فرونشست زمین را به‌صورت محرمانه برای مسئولان ارائه می‌کنند، گفت: علت محرمانه بودن اطلاعات دقیق فرونشست زمین در ایران را دولت با این منظور توجیه می‌کند که ممکن است آرامش روانی شهروندان را تحت تاثیر قرار دهد. با این استدلال که اگر شما بدانید منطقه‌ای که در آن زندگی می‌کنید یا کشاورزی می‌کنید در خطر جدی فرونشست قرار دارد آن وقت ممکن است آرامش روانی شما بهم بخورد و البته نشان می‌دهد چقدر با توجه به داده‌هایی که سازمان نقشه‌برداری و بقیه نهادها ارائه داده‌اند خطر فرونشست در ایران جدی است.

اسکندری ادامه داد: البته مردم از حکمرانان خود می‌پرسند که دلیل این شرایط بحرانی چیست و چرا دولت اجازه داده که کار به اینجا برسد. بنابراین می‌شود گفت پاسخگو نبودن مسئولان، بهم خوردن آرامش روانی مردم و جبران ناکارآمدی، یعنی پوشاندن ناکارآمدی توسط مسئولان را می‌شود دلیل محرمانه بودن این گزارش‌ها دانست. اما در کشوری که عدالت محیط زیستی در آن نهادینه شده و دولت‌ها به مردم پاسخگو هستند، چنین چیزی را نمی‌بینید و دسترسی آزاد به اطلاعات وجود دارد. یکی از مشخصه‌های حکومت‌های توتالیتر که اعتقاد به توسعه آمرانه دارند به جای توسعه پایدار، این است که اطلاعات ضروری و مهم و حیاتی را از جمله اطلاعات درباره فرونشست زمین از مردم پنهان می‌کنند.

این کارشناس محیط زیست در خصوص علل فرونشست زمین در ایران اظهار داشت: فرونشست زمین به عنوان ‌پدیده‌ای که به تدریج صورت می‌گیرد و دلیل آن هم این است که منافذی در خاک که قبلا با آب پر شده و اشباع بودند یا سفره‌های زیرزمینی زمانی که از بین می‌روند، سبب می‌شود که لایه‌های خاک روی هم فرونشست کنند و ما شاهد تغییر شکل زمین باشیم.

این تغییر شکل گاهی خود را به‌صورت فروچاله نشان می‌دهد و گاهی نشست یک منطقه وسیع. پیامدهای زیادی دارد اول اینکه باعث تغییر شکل زمین‌های کشاورزی می‌شود. در بسیاری از موارد آبخوان‌ها و سفره‌های زیرزمینی پر می‌شوند یا از بین می‌روند و آن وقت دیگر قابلیت احیا را نخواهند داشت.

اسکندری افزود: فرونشست زمین بر روی سازه‌ها نیز تاثیر زیادی می‌گذارد. به دلیل اینکه در زیر پی ساختمان جایی که شاهد انتقال نیروهای ساختمان شامل وزن و سایر نیروهای به زمین با بستر سخت هستید وقتی یک خللی ایجاد شود و نشست پیدا کند این سبب می‌شود که اجزای سازه‌ای تاب‌آوری خود را از دست بدهند و به شدت مستعد شوند برای تخریب. به اصطلاح تخریب پیش‌رونده در آنها اتفاق خواهد افتاد به همین دلیل است که به فرونشست، زلزله خاموش هم می‌گویند. بر جاده‌ها و مسیرهای دسترسی نیز تاثیرات گسترده می‌تواند داشته باشد. می‌تواند سبب شکستن خطوط انتقال گاز، آب و برق شود و البته تاسیسات زیربنایی مهم مثل سدها، پل‌ها، نیروگاه‌ها را به شدت تحت تاثیر قرار دهد.

- نزدیک به نیمی از جمعیت ایران در مناطقی زندگی می‌کنند که خطر فرونشست زمین در آنها جدی است

وی در ادامه پیرامون اظهارات علی بیت‌اللهی، عضو هیئت علمی مرکز تحقیقات راه و شهرسازی ایران که گفته نزدیک به ۴۹ درصد جمعیت کل این کشور در معرض فرونشست زمین هستند، تصریح کرد: این نکته نشان می‌دهد شرایط چقدر بحرانی است. نزدیک به نیمی از جمعیت کشورمان در مناطقی زندگی می‌کنند که خطر فرونشست زمین در آنها جدی است. این سبب می‌شود حدودا ۱۱ درصد از مساحت ایران در این پهنه قرار گیرد که زیرساخت‌ها و کشاورزی را تحت تاثیر قرار می‌دهد.

این کارشناس محیط زیست افزود: وقتی با پدیده مثلا لوله‌زایی چاه‌ها مواجه شوید، یعنی چاهی را که لوله آن را گذاشته‌اید به خاطر فرونشست زمین‌های اطراف بیرون بیاید، کارکرد آن چاه به مشکل می‌خورد. زمین‌ها دچار تغییر شکل می‌شوند و این تغییر شکل زمین سبب می‌شود کشاورزی تحت تاثیر قرار گیرد و البته نکاتی که درباره تاسیسات زیربنایی اشاره شد.

اسکندری گفت: حال چرا به گفته مسئولان، بیشترین خطر فرونشست زمین متوجه تهران، خراسان رضوی و اصفهان است، به خاطر اینکه بارگذاری اضافه‌تر از توان سرزمینی در آنها صورت گرفته است. استان تهران، استانی است که جمعیتی بیش از ظرفیت اکولوژیک خود را جای داده و این باعث شده که ما مجبور باشیم آب را از حوزه‌های دیگر بیاوریم و به مردم تهران بدهیم. به خاطر جمعیت زیاد آن تمرکز امکانات در شهرهای بزرگ صنعتی مثل اصفهان، تهران و مشهد سبب می‌شود که جمعیت زیادی به آن مناطق هجوم آورند و نیازهای آبی وقتی بازتعریف نمی‌شود با کمبود آب مواجه می‌شویم و مشکلاتی که مواجه هستیم. فلات مرکزی ایران که استان‌های اصفهان، کرمان و فارس در آن قرار دارند از لحاظ تاریخی و اجتماعی مناطق مهمی هستند وقتی هجوم جمعیت از حاشیه شهرها و یا شهرستان‌های اطراف به آنها صورت می‌گیرد، نیاز آبی بالا می‌رود و برای تامین آن مجبور هستید آب را با پروژه‌هایی مخرب مثل انتقال آب بین حوزه‌ای یا امثال آن در اختیار مردم قرار دهید و بهره‌برداری اضافه‌تری بکنید از آنچه باید از منابع آب زیر زمینی انجام دهید. گفته شده که اگر بیش از ۴۰ درصد از منابع آب تجدیدپذیر در یک کشور استفاده شود آن کشور در مرحله تنش آبی است و می‌دانیم که این میزان در ایران بیش از ۹۰ درصد است.

- اصفهان با بیشترین خطر فرونشست زمین مواجه است

وی در ادامه تصریح کرد: اصفهان بیشترین ریسک فرونشست زمین را دارد و دلیل عمده این است که در اصفهان صنایع آب‌بر مثل صنایع فولاد مستقر بوده و کشاورزی در استان، کشاورزی نامتوازن است. به همین دلیل فشار بیشتر و بارگذاری بیشتری بر روی سفره‌های زیرزمینی اصفهان از جمله حوزه برخوار و میمه صورت گرفته و این باعث شده شرایط آبی به مرحله بسیار پرتنشی برسد. به سازه‌ها، اماکن و بناهای تاریخی اصفهان رسیده و ما این روزها شاهد آن هستیم که گزارش‌های زیادی درباره وضعیت بحرانی مدارس استان اصفهان منتشر می‌شود. بسیاری از آنها ترک‌های بزرگ عمدتا ۴۵ درجه را تجربه کرده‌اند که ناامنی سازه را به همراه دارد و سبب شده که بسیاری از مدارس نیز تعطیل شوند.

اسکندری ادامه داد: وضعیت بسیار نگران‌کننده است. از آنجا که سازه‌های تاریخی اماکن و بناهای تاریخی به روش بنایی اجرا شده‌اند و اساسا طراحی نشده‌اند برای اینکه زمین در زیر پای آنها خالی شود مشکل زیادی دارند و البته بحث مقاوم‌سازی سازه‌های تاریخی بسیار سخت است و به راحتی سازه‌های کلاسیک که دارای ساختار درست هستند نیست.

وی همچنین درباره فرونشست مناطق اطراف دریاچه ارومیه گفت: زمانی که این تعادل بین سفره‌های زیرزمینی و رودخانه‌هایی که به دریاچه ارومیه می‌ریختند به هم خورده و البته کشاورزی ناسازگار و ناپایدار و نامتوازنی که پیرامون دریاچه ارومیه انجام می‌شود سبب شده که چیزی نزدیک به صد هزار حلقه چاه را در اطراف دریاچه داشته باشیم و اینها باعث شده که آب‌ها را از آبخوان‌های حوزه دریاچه بیرون بکشند. زمانی که این اتفاق می‌افتد پدیده فرونشست رخ می‌دهد و البته این اندرکنش میان سفره‌های آب زیرزمینی شیرین و آب شور دریاچه هم یکی دیگر از دلایل مشکلات آبی در آن منطقه است. کمااینکه تونلی که قرار بود برای انتقال آب رودخانه زاب کوچک زده شود از طریق سد کانی سیب، دیدیم مناطقی دچار فرونشست شدند و یکی از دلایلی بود که ستاد احیای دریاچه ارومیه در طرح آب رسانی و رساندن حقابه آن شکست خورد.

این کارشناس محیط زیست همچنین درباره تاثیر فرونشست زمین بر مساله مهاجرت گفت: زمانی که بعنوان یک کشاورز به خاطر کمبود آب، ورشکستگی آبی عملا زمین‌های خود را از دست بدهید و شغل دیگری هم نداشته باشید، کمااینکه بسیاری از روستانشینان ما این بلا بر سرشان آمده، نتیجه‌اش می‌شود مهاجرت. مهاجرت با توجه به نداشتن امکان تمکن مالی بیشتر در حاشیه شهرها اتفاق می‌افتد یعنی یک کشاورز و روستایی که زندگی با کرامتی از طریق کشاورزی، باغبانی و دامداری داشته است، مجبور به مهاجرت به حاشیه‌ شهرها می‌شود و مشکلات اجتماعی در پی آن افزایش می‌یابد. به گزارش سازمان بین دولتی تغییر اقلیم (آی پی سی سی)، نزدیک به ۶۰ درصد از مهاجرت‌هایی که صورت می‌گیرد بخاطر مسایل محیط زیستی از جمله خشکسالی است. کمااینکه ما حد فاصل سال ۲۰۰۶ تا ۲۰۰۹ در سوریه شاهد آن بودیم و دیدیم که این بحران محیط زیستی و خشکسالی یکی از جرقه‌هایی شد که آتش جنگ داخلی را شعله‌ور کرد.

اسکندری درباره سیاست‌ها و رویکرد حکومت ایران در خصوص مساله فرونشست زمین اظهار داشت: «حکمرانی ناکارآمد را شاهد بودیم. پنهان کردن اطلاعات مهم را شاهد بودیم و متاسفانه در جمهوری اسلامی همیشه به تامین منبع توجه شده تا اینکه به افزایش میزان بهره‌وری در تولید محصولات کشاورزی و اصلاح روش‌های مصرف آب و ترویج فرهنگ صرفه‌جویی پرداخته شود.

ایران با بحران بزرگ فرونشست زمین مواجه است. اگر حکمرانان و کارگزاران می‌خواهند این بحران را حل کنند باید یک اطلس جامع تهیه کنند از پهنه گسترده فرونشست زمین و اولویت‌بندی و رده‌بندی کنند کجا شرایط بحرانی است کجا شرایط فوق بحرانی است و کجا شرایط کمی بهتر است. یک سیاست بلندمدتی را باید اجرا کنند و طرحهای بالادستی مثل آمایش سرزمینی و برنامه‌های توسعه را در تطابق با بحران آبی ایران قرار دهند. به تدریج فعالیت‌های آبی را بر صرفه‌جویی متمرکز کنند. خودکفایی کشاورزی را کنار بگذارند و به مردم آموزش دهند که چگونه باید در مصرف آب دقت کنند.»

- اظهارات مسئولان آینده خوبی را برای ایران تصویر نمی‌کند

وی افزود: بعد بر اساس اولویت بندی و رده‌بندی سازه‌هایی که دچار آسیب شده‌اند را مقاوم‌سازی کنند. برداشت آب از دشت‌های ممنوع بحرانی به سرعت متوقف شود. اگر لازم است چاه‌ها را به صورت دایم یا موقت کور کرده و سعی کنند با روش‌هایی جدید مثل تغذیه مصنوعی آبخوان‌ها یا روش‌های قدیمی‌تر مثل ابخیزداری از نزولات جوی و بارش‌ها سفره‌های زیرزمینی را تا جایی که می‌شود احیا کنند و اجازه نفس کشیدن به سفره‌های آب زیر زمینی و آبخوان‌ها بدهند.

این کارشناس محیط زیست در پایان تاکید کرد: باید بپذیریم که اثرات تغییرات اقلیمی در ایران بسیار زیاد است. کشور ما از نظر تاریخی کشوری نیمه خشک و غیر مولد از لحاظ کشاورزی بوده و البته سیاست‌های آبی و نیازهای آبی باید بازتعریف شود و در مواردی که مطرح شد، اصلاح انجام داد. اما متاسفانه اظهارنظرهایی که مسئولان کشور گاه و بی‌گاه می‌کنند و خشکسالی و وضعیت اقلیمی را گردن دشمن می‌اندازند، آینده خوبی را برای ایران تصویر نمی‌کند.

زنگ خطر سالهاست که به صدا درآمده، برخی مناطق خالی از سکنه شده‌اند از جمله یک شهرک شش هزار نفری در اصفهان و در حالی‌که فرونشست زمین، شهرها را می‌بلعد، گزارش‌ها نیز محرمانه است و مردم دسترسی آزاد به این اطلاعات در مناطق محل زندگی خود ندارند.