تاریخ نگاری فارسی در مورد شخصیتهای ترک همواره غرض‌الود بوده و هست. مکتب ماسونی شیعه‌ی شعوبی در این راستا از پیشگامان می باشد که اعتبار علمی دیگر مطالب راستین تاریخ فلات فعلی ایران را نیز خدشه‌دار کرده است. بطوری که علاوه بر تحریف ترجمه‌ی اغلب کتب تاریخی مورخان خارجی، برخی از مورخان خارجی وابسته به گراندلژ لندن-پاریس نیز عمداَ به این مسئله دامن زده‌اند. از آن جمله "ژان‌گور" فرانسوی در کتاب «منم خواجه‌ی تاجدار»، دلایل قتل مقتدرترین و بانی پادشاهی ترک قاجاریه را در حد داستانهای کودکانه تقلیل داده و مسئله را به قصد کشتن خدمه‌ی آقامحمدخان به دلیل خوردن دو قاچ خربزه مرتبط کرده است! و ذبیح‌الله منصوری نیز در ترجمه‌ی داستانگونه که سبک اوست، بر شاخ و برگ آن افزوده است. اینک حقایق ماجرا را به قلم "برگوتای ایلتریش" نامی منعکس میکنیم. باشد که قبول افتد و یا در نظر آید.

دلیل قتل آقامحمدخان قاجار چه بود؟

آقامحمدخان یکی از بزرگ‌ترین فرمانروایان در تاریخ جغرافیای ایران است. او، با تأکید بر حقانیت خاندان‌های تورک بر حکومت ایران، به چند دهه آشوب و آشفتگی خاتمه داده، جغرافیای ایران را تحت حکومت واحد خاندان قاجار در آورد، و با عزمی راسخ به تحکیم قدرت خود پرداخت. قتل او در سال ۱۷۹۷ به عنوان یکی از نقاط مبهم تاریخ ایران باقی مانده و فرضیه‌های مختلفی در مورد آن قابل طرح است. در این نوشته، به سناریوهای مختلف پیرامون قتل آقامحمدخان می‌پردازم.

آقامحمدخان در یک خانوادۀ اصیل تورک{طایفه‌ی آشاغی باش-ویراستار} به دنیا آمد. در سنین کودکی، مهارت‌های نظامی و سیاسی را از پدرش {محمدحسن خان} و همراهی با او در جنگ‌ها فرا گرفت. وی ویژگی‌های شخصیتی و سیاسی خاصی داشت که او را از دیگر فرماندهان و حکمرانان زمان خود متمایز می‌کرد. از قهرمانان تورک‌ نظیر چنگیزخان الهام می‌گرفت، به توانایی‌های خود ایمان داشت، و دارای نبوغ نظامی و روحیه‌ای آهنین بود. حکومت بر ایران را حق خاندان‌های تورک می‌دانست و تلاش داشت تا حکومت خود بر ایران را بر این مبنا مستحکم کند. همچنین، بسیار باهوش و اهل سیاست بود و تصمیماتش را بر مبنای تحلیل‌های عمیق و شناخت از شرایط منطقه‌ای و جهانی اتخاذ می‌کرد. آقامحمدخان علاقۀ خاصی به الگوهای نظامی چنگیزخان داشت و به‌شدت معتقد بود که تورک‌ها باید نقش برتر خود در منطقه را حفظ کنند.

قتل آقامحمدخان قاجار در ۱۷۹۷ یک واقعۀ پیچیده و چندوجهی است که با توجه به شرایط خاص آن زمان و روابط گوناگون داخلی و خارجی، می‌توان تحلیل‌های مختلفی دربارۀ آن مطرح کرد. در ادامه به بررسی پنج سناریوی ممکن می‌پردازم:

۱. خدمتکاران محکوم به اعدام- در تاریخ‌نگاری فارسی، آقامحمدخان تصمیم به اعدام دو تن از خدمتکاران خود می‌گیرد اما آن را یک روز به تعویق می‌اندازد. آنها نیز در این فرصت یک‌روزه نقشه‌ی قتل او را عملی می‌کنند. این روایت جدی به نظر نمی‌رسد.

۲. انتقام شخصی- یکی دیگر از سناریوهای ممکن در قتل آقامحمدخان، انتقام شخصی است. آقامحمدخان در دوران حکومت خود به عنوان پادشاهی قاطع و سرسخت شناخته می‌شد که با بسیاری از مخالفان و رقبای سیاسی خود به شدت برخورد می‌کرد. ممکن است این سیاست‌ها منجر به ایجاد کینه و دشمنی شخصی در میان بعضی اطرافیان وی (مثلاً صادق‌خان شقاقی) شده و زمینه را برای انتقام فراهم کرده باشد. این سناریو، با توجه به تاریخ خونین رقابت‌های قدرت در آن دوره، امکان‌پذیر است اما نمی‌تواند تنها عامل قتل او باشد.

۳. رقابت‌های داخلی- در دوران پیشامدرن، کسب اقتدار سیاسی اغلب مستلزم درگیر شدن در توطئه‌ها و رقابت‌هایی خونین بود؛ و خاندان‌ها و نخبگان در رقابت جهت به دست گرفتن قدرت مجبور به حذف یا قتل یکدیگر بودند. قتل آقامحمدخان نیز می‌تواند نتیجه‌ی رقابت‌های داخلی میان خاندان‌های مدعی قدرت باشد. ممکن است بعضی از این خاندان‌ها یا نخبگان، با امید به کسب فرصتی برای رسیدن به قدرت، دست به دسیسه علیه آقامحمدخان زده باشند.

۴. تمایل به نفوذ تزارها در قفقاز- در آن دوره، دو خاندان تزار روسی و قاجار در تلاش بودند تا قفقاز را تصرف کرده و متصرفات خود را گسترش دهند. حاکمان محلی نیز اکثراً متمایل به یکی از این دو خاندان بودند. یک سناریوی محتمل نیز این است که برخی حاکمان مایل به تزار در این قتل نقش داشته و زمینه‌ی قتل آقامحمدخان را فراهم کرده باشند. این سناریو از نظر سیاسی و جغرافیایی ممکن است اما شواهد تاریخی خاصی در مورد آن وجود ندارد.

۵. تمایل به نفوذ بریتانیا در جنوب ایران- کمپانی هند شرقی انگلیس وجود یک حاکم مقتدر در ایران، نظیر نادرشاه، را تهدیدی برای منافع خود در هند تلقی می‌کرد و آقامحمدخان {نیز مانند نادرشاه} یک شخصیت قدرتمند و مقتدر بود. حمایت کمپانی مذکور از خاندان زند نشان می‌دهد که آنان خواهان حکومتی غیرتورک و ضعیف در ایران بودند. بنابراین، کمپانی هند شرقی انگلیس انگیزه‌ای قوی برای قتل آقامحمدخان داشت و این قتل می‌توانست بخشی از سیاست‌های آن برای تضعیف و کنترل ایران باشد.

قتل آقامحمدخان قاجار، که می‌تواند سرآغاز افول ایران محسوب شود، یکی از وقایع مهم و مبهم تاریخ ایران است که فرضیه‌های متعددی در مورد آن می‌توان مطرح کرد. هر یک از سناریوهای فوق، از داستان طنزآمیز تاریخ‌نگاری فارسی گرفته، تا دسیسه‌های پیچیدۀ داخلی و خارجی، بخشی از واقعیت‌های آن دوران را بازتاب می‌دهند.