خینالیق یکی از روستاهای شهرستان قوبا در جمهوری آذربایجان شمالی است. روستائی که زبان مردمش مختص به خود آن جاست و درهیچ جای دنیا همتا ندارد.دراین روستای کوهستانی ۲۳۵ خانوار با جمعیت ۱۸۳۷ نفرزندگی می کنند.

Axar.az در قالب مناطق دیدنی و شگفت انگیز آذربایجان نگاهی کوتاه به تاریخ، فرهنگ و آداب و رسوم این منطقه زیبا و دل انگیز خواهد داشت.

خینالیق در ۲۲۵ کیلومتری شهر باکو و ۵۷ کیلومتری غرب شهرستان قوبا قرار دارد. این روستا با قرارگرفتن در ارتفاع ۲۳۵۰ متری از سطح دریا یکی از مرتفع ترین سکونت گاه های جهان محسوب می شود. این روستا علاوه بر داشتن تاريخي ۵۰۰۰ ساله، ازنظر قوم‌شناسي نه تنها در تاريخ آذربايجان، بلكه در تاريخ بشريت از اهمیت بسزائی برخورداراست.

خینالیق از طرف قله های بلند رشته کوه های قفقاز با کوه های قیزیل قایا (۳۷۲۵ متر)، شاه داغ (۴۲۴۳ متر)، توفان داغ (۴۱۹۱ متر) و خنالیق داغ (۳۷۳۰ متر) احاطه شده است.
بخاطر کوهستانی بودن منطقه، روستای خینالیق از نظرآب و هوایی جزو مناطق سردسیر آذربایجان شمالی محسوب می‌شود که دارای زمستانهای سرد طولانی، بهار و پاییز نسبتاً سرد و تابستانهای معتدل می‌باشد. حدودا ۶ ماه از سال کوهای اطراف برفی و یخبندان است. کاهش دمای هوا درفصل زمستان به ۲۰یا۳۰ درجه زیرصفر می رسد. به علت کوهستانی بودن این مسیر جاده اغلب صعب العبور بوده و هنگام بارش برف اکثرا جاده مسدود می باشد.

در آذربایجان ملیت ها و اقوام مختلفی زندگی می کنند که یکی از آنها خینالیق ها و یا به گفته خود مردم محل قوم کتیش می باشد. مردم روستای خینالیق خود را منصوب به قوم کتیش و زبان خود را زبان کتیش می نامند. کتیش به زبان مردم محل به معنای "مقدس" است. زبان کتیش در جهان فقط به این روستا تعلق دارد. این زبان به غیرازاین روستا در هیچ جای دنیا وجود ندارد. دراین روستای کوهستانی ۲۳۵ خانوار با جمعیت ۱۸۳۷ نفری زندگی می کنند.
با اینکه سازمان یونسکو به دلیل متکلمین کم، این زبان را در فهرست زبان های در معرض خطر قرار داده ولی جای امیدی برای بقای این زبان وجود دارد. به همین خاطر غیر از ترکی آذربایجانی در مدارس ابتدایی و متوسطه این روستا ، زبان محلی کتیش نیز تدریس می شود. برای جلوگیری از نابودی این زبان علاوه بر فرهنگ لغات زبان کتیش به ترکی آذربایجانی، به زبان روسی و انگلیسی نیز منتشر شده است.

مردم خینالیق از مسلمانان اهل سنت هستند. مسجد جمعه یکی از بزرگترین بناهای این آبادی است. مساجد اینجا مانند خانه معمولی است، گنبد و مناره ندارند. در میان کوه های اطراف روستا مکان های تاریخی مانند مساجد قرن دوازدهم، قرن پانزدهم و چندین گورستان باستانی وجود دارند. به طور کلی ۳۱ بقعه و آرامگاه در قلمرو خینالیق وجود دارد که ۱۶ مورد آن مربوط به دوره اسلامی و بقیه به دوران قبل از اسلام می باشد.

اولین کتابخانه عمومی دراین روستا از سال ۱۹۶۷میلادی شروع به کار کرده است. در این کتابخانه کتاب های زیادی به زبان ترکی آذربایجانی، روسی، کتیشی وانگلیسی وجود دارد. همچنین، نسخه هائی از روزنامه ادبی-اجتماعی «خینالیق» نیزکه درباره قوم کتیش منتشر شده دراینجا موجود می باشد.

در سال ۲۰۰۱ یکی ازریش سفیدان روستا بنام خلیل الرحمن جباروف به کمک مردم محل موزه ای در این روستا تأسیس کرد که ازنظرتاریخی ومردم شناسی بسیار حائزاهمیت می باشد. این موزه، آثار تاریخی مربوط به ادوار مختلف مردم این آبادی، ازجمله فرش، اشیاء وظروف سفالی مسی، کتیبه‌های سنگی، موادی مربوط به باستان‌شناسی، مردم شناسی، وغیره را در خود جای داده است. دراین موزه روستایی به غیرازکتاب‌های چاپی، تعداد زیادی ازاسناد و نسخه‌های خطی به زبان‌های فارسی عربی، ترکی را می توانید مشاهده کنید.
روستای خینالیق با تصویب قرارنامه شماره ۱۳۲ هیأت وزیران جمهوری آذربایجان درتاریخ ۲ آگوست ۲۰۰۱ به عنوان یکی از آثار قرن ۱۷-۱۹ در «فهرست آثار غیرمنقول تاریخی و فرهنگی مهم جهانی» قرار داده شده است.

طبق تحقیقات اولیه مورخان، این روستا مربوط به دوران قبل ازمیلاد و تاریخ این قوم و زبانش قدمتی بیش از ۵۰۰۰ ساله دارد.

مردم خیناليق خود را از نوادگان حضرت نوح مي دانند. به باور آنان روستای کِتیش در زمان طوفان حضرت نوح در میان کوه های بلند کِتیش قرار داشته است، که بعدها براثرزلزله ای تمامی روستا ویران واکثرمردم ازمیان رفتند. کسانی که جان سالم به در برده بودند از رودخانه گذشته و در تپه کوچکی مسکن گزیدند. همان تپه ای که روستای کتیش (خیناليق) امروزی بر روی آن قرار دارد.
وجود چشمه ها، هوای مرغوب و کوهستانی این منطقه زیبا را به سرزمین کهنسالان تبدیل کرده است. تیمور بنیادوف در مقاله ای بنام "سرزمین افسانه ها" که در سال ۱۹۸۷ منتشر شده است، نام بسیاری از روستائیان را که بین ۱۱۰ تا ۱۳۲ سال زندگی کرده اند ذکر نموده است.

در حال حاضر ۷۰ درصد مردم خینالیق به دامداری مشغول هستند. در ماه های تابستان، دام های خود را عمدتاً در مراتع اطراف روستا نگهداری کرده و از آخرآبان ماه نیزبرای قشلاق به مناطق مرکزی آذربایجان کوچ می دهند. ۳۰ درصد از ساکنان این آبادی که برای همیشه درروستای شان زندگی می کنند، افرادی هستند که مانند کارمند دارای مشاغل دولتی، معلمان مدرسه، بازنشستگان وافراد مسن، کودکان در سن مدرسه و افرادی در مزارع خصوصی کوچک خود مشغول کارمی باشند.

در سال های اخیر پس از احداث جاده آسفالته، توریسم وگردشگری در این منطقه رو به توسعه است. تعداد افرادی که از مناطق مختلف آذربایجان و کشورهای مختلف دنیا برای دیدن این روستا می آیند در حال افزایش است.
رحیم الخاص شاعر و مترجم ازاهالی این آبادی در شعر «خیناليق» روستای خود را اين گونه توصيف می کند.

هنگام بهار سرزمینم "خیناليق"، که رنگارنگ میشود،
روستایم را عوض نمی کنم به صد پاریس و هزارلندن.