با نزدیکتر شدن به پایان حضور پنج ساله صلح بانان روسیه در منطقه قاراباغ بر اساس توافقنامه آتش بس نوامبر ۲۰۲۰ تنشها بین آذربایجان و ارمنستان برای اجرایی شدن مفاد آن افزایش یافته است. آذربایجان بر لزوم عاری شدن قاراباغ ازگروه های مسلح ارمنی، خروج نیروهای روسیه، اعمال حاکمیت سرزمینی و همچنین باز شدن کریدور زنگه زور اصرار دارد. از سوی دیگر تحول محسوسی در این راستا صورت نگرفته و دولت غربگرای ارمنستان تحت فشار متحدین منطقه ای و لوبی ارمنی از اجرای توافقنامه و امضای قرارداد صلح طفره رفته و بر دامنه تنش ها می افزاید.

سیر تحولات نشان میدهد که بعد از انقلاب نرم ۲۰۱۸ و روی کار آمدن پاشنیان روسیه روز به روز نفوذ سنتی خود بر ارمنستان را از دست داده است. علاوه بر این جنگ اوکراین به میزان محسوسی از قدرت تاثیر روسیه در معادلات قفقاز جنوبی چه به لحاظ نظامی چه سیاسی کاسته است. اگرچه ترجیح روسیه تسلط همزمان بر آذربایجان و ارمنستان است اما به نظر میرسد واقعیات میدانی و سیاست مصمم رو به غرب ارمنستان روسیه را با چالشی جدی مواجه کرده است.

شواهد گواه آن است که ارمنستان راه گرجستان و اوکراین را در پیش گرفته است. انتخاب مجدد پاشنیان توسط مردم ارمنستان بعد از شکست در جنگ دوم قاراباغ نشان از عزم جدی جامعه ارمنی برای رهایی از روسیه و نزدیکی به غرب دارد. تلاش های احزاب روسیه گرا به رهبری کوچاریان و سرکیسیان که از ارامنه قاراباغ بوده و سالها بر مسند قدرت ارمنستان قرار داشته اند، برای براندازی حاکمیت بی نتیجه بوده و با عدم همراهی اکثریت مردم روبرو شده است. لذا قره‌باغ و رژیم خودخوانده آن به عنوان یگانه برگ روسیه در قفقاز جنوبی برای اعمال اوتوریته خود بر ارمنستان و آذربایجان باقیمانده است.

در چنین شرایطی روسیه در برابر انتخابی سخت قرار گرفته است. اگر ارمنستان به اردوگاه غرب بپیوندد، سناریویی که در پی اعلام دکترین دفاعی و امنیتی چند جانبه و مانور نظامی مشترک با آمریکا بیشتر جنبه عملی گرفته، به نظر انتخابی جزء آذربایجان برای روسیه نمی ماند. چنین سیاستی از سوی ارمنستان همگرائی روسیه با آذربایجان و تورکیه ای که در جنگ اوکراین با عدم همراهی با غرب در اعمال تحریم ها نقش روزنه تنفسی برای روسیه ایفا نمود را اجتناب ناپذیر میسازد. بر خلاف ارمنستان آذربایجان و تورکیه اگر چه تمام و کمال با روسیه همراه نیستند اما دشمن نبوده و با غرب نیز چندان مهربان نیستند.

از آنجائیکه بعد از جنگ اوکراین ضریب مداخله نظامی روسیه در قفقاز جنوبی در صورت بروز جنگ بسیار ضعیف یا حتی غیر ممکن است لذا اتفاق استراتژیک با این دو میتواند به عنوان سدی در برابر گسترش ناتو و غرب در قفقاز عمل کند. تردیدی نیست ترکیه رقیب ضعیفتری در مقایسه با غرب بوده و کنترل و تعامل با آن آسان تر است.

از سوی دیگر ایران متحد منطقه ای روسیه نیز در وضعیت چندان مطلوبی نیست. علارغم تهدیدهای لفظی جنگی علیه آذربایجان وارد شدن علنی به چنین رویارویی مستقیم با توجه به مخالفت روسیه، اقتصاد ورشکسته و نارضایی عمومی داخلی حکم انتحار را دارد. لذا با توجه به اوضاع بین المللی و منطقه ای میتوان گفت هیچ نیروی نه روسیه، نه غرب، نه ایران مایل به شعله ور شدن جنگ در منطقه نیست. از سوی دیگر ایران علارغم روابط پر تنش با آذربایجان مایل به حضور مستقیم نظامی آمریکا در مرزهایش نیست.

مهمترین مشکل ایران با آذربایجان تشدید تحرکات و مطالبات ائتنیک تورک آذربایجانی در ایران و کریدورلاچین است که آنرا ناقض مرزش با ارمنستان دانسته و ناتوی تورانی تلقی مینماید. حال اگر در این مرز نیروی ناتوی واقعی مستقر شود کدامیک برای ایران تهدیدآمیزتر خواهد بود؟ لذا احتمال پیوستن به جبهه منطقه ای روسی - تورکی با محوریت روسیه و با اخذ تضمین های امنیتی از آذربایجان و تورکیه دوراز ذهن نیست.

تنش های فزاینده در سالهای اخیر با آذربایجان دست‌آورد چندانی برای ایران نداشته و در صورت تداوم واگرایی و تخاصم حتی میتواند از نظر امنیتی آسیب زا نیز باشد. از سوی دیگر روابط دوستانه با آذربایجان میتواند بزرگترین اتنیک یعنی تورک ها را مهار و بر شکاف نیروهای اوپوزسیون ائتنیک تورک و فارس در داخل و خارج ایران نیز بیافزاید که مطلوب نظام حاکم بر ایران می‌باشد.

لذا همانگونه که به واسطه چین روابطش را با عربستان بهبود بخشید انتظار میرود با وساطت روسیه و اخذ تضمین های امنیتی روابطش با آذربایجان را نیز بهبود بخشد. ترافیک دیدارهای وزرای خارجه تورکیه و ایران و متعاقب آن دیدار هیئت نظامی ایران از آذربایجان میتواند دورنمائی از شکل گیری توازن قوا و ژئوپولوتیک جدیدی در قفقاز جنوبی باشد.

طبیعتا با توجه به پیچیده گی ها و تداخل منافع قدرت های منطقه ای و پیرامون در این منطقه باید منتظر بود و دید که این سکه معلق در هوا بر کدام سمت بر زمین خواهد نشست.