پیشه وری نخست وزیر حکومت ملی آذربایجان در سال ۱۳۲۴- ۱۳۲۵ بود در این سال آذربایجان یعنی استان های اردبیل - آذربایجان شرقی - آذربایجان غربی - زنجان و چند شهر مهم دیگر به صورت خودمختار و به رهبری سید جعفر پیشه وری اداره می شد.

مير جعفر پيشه وري فرزند مير جواد ، اهل خلخال آذربايجان مي باشد پيشه وري در تاريخ ۱۲۷۲ ه.ش برابر ۱۸۹۳ م. در روستاي زاويه خلخال به دنيا آمد.

از اقدامات سید جعفر پیشه وری، میتوان به احداث نوانخانه ها، خانه های سالخوردگان، بیمارستانها، بنای تئاتر، نگارش قانون کار و اعطای ابزار کار به کارگران بی بضاعت، مبارزه با رشوه خواری و فساد، مقابله با ماموران متجاسر به حقوق ملت، ایجاد بنگاه های نشر برای چاپ کتاب به زبان ترکی آذربایجانی، گردآوری شعرها و فرهنگ عامیانه و ایجاد بانک ملی، ایجاد دانشگاه به زبان تورکی آذربایجانی اعطای حق رای به زنان (برای اولین بار در ایران) ،تاسيس راديو تبريز، اصلاحات ارضی و تقسيم زمین در میان دهقانان که از جمله اقدامهای اقتصادی، اجتماعی و فرهنگی حکومت ملی آذربایجان بود اشاره کرد و یکی از دموکرات ترین اقدامات پیشه وری حق انتخاب نوع پوشش برای زنان بود. زنان ایران به مدت صد سال گهی با "کشف حجاب اجباری" و گهی با "حجاب اجبای" تحت خشونت بود.

" جان فورن (J.Foran) " مؤلف آمریکایی در کتاب " تاریخ تحولات اجتماعی ایران " می نویسد : کارهایی که حکومت ملی آذربایجان در یکسال انجام داد، رژیم رضا شاه در مدت ۲۰ سال نتوانست انجام دهد. آن هم به خاطر میهن پرستی آذربایجانیان بود. هم چنین اطرافیان سید جعفر پیشه‌وری بیشترشان اهل مبارزه و انسان‌های باوقار و متین بودند . تاریخ تحولات اجتماعی ایران - چاپ دوم، تهران ۱۳۷۸ ( مترجم از انگلیسی: احمد تدین )

حکومت ملی آذربايجان، حاکميت مشروعی بود که بر بنياد انتخابات آزاد و رای اکثریت مردم در آذربايجان و همچنین بر اساس کنوانسيونهای بین المللی که بر حق تعیین سرنوشت ملل و حق حاکميت آنان صحه می گذارد شکل گرفت؛ و بنياد انديشه و عملی را پی ريخت که سرنوشت آذربايجان جنوبی را در راستای ترقی و پيشرفت رقم می زد و حکومت ملی آذربايجان به مثابه پشتوانه ی تاريخی آذربايجان در تاسيس حاکميت خويش بر تارک تاريخ اين سرزمين حک شد.

حمایتهای مردمی از قیام مردمی ۲۱ آذرماه رژیم پهلوی را مجبور به تعظیم در مقابل خواسته ی آذربایجانیان نمود. ایران با امضای قراردادي حقوقی در تاريخ ۲۳ خرداد ۱۳۲۵ استقلال داخلي آذربايجان جنوبی را به رسميت شناخت و این توافق که از بازتاب وسیعی در رسانه های بین المللی برخوردار شد، حتی مورد پذیرش بسیاری از دولتهای خارجی همچون لندن، واشتگتن و مسکو نیز قرار گرفت.

بر طبق مفاد این قرارداد در ۱۵ بند، دولت ایران موظف گردید خواسته های حکومت آذربایجان جنوبی را قبول و در سریعترین زمان ممکن برآورده سازد. دولت ایران حق تدريس و تحصيل به زبان آذربايجاني در تمام مراحل تحصيلي را پذيرفت و قبول کرد كه تعيين استاندار و وزير دارايي با با پيشنهاد انجمن ايالتي آذربايجاني به تصويب دولت برسد و ۷۵ درصد درآمد آذربايجان صرف آباداني خود اين خطه گردد.

اما تنها ۶ ماه زمان کافی بود تا نشان دهد همچون روال ۹۰ ساله ای که در این سرزمین جاری است، سیاستمداران مرکزنشین در هر زمانی که بتوانند و توان داشته باشند از کوچکترین فرصتها برای سرکوب حرکتهای آزادی خواهانه و بویژه مبارزه با حرکت ملی آذربایجان سوءاستفاده خواهند کرد. ۲۱ آذر ۱۳۲۵، نمونه ی بارز یک اشغالگری سیستماتیک و دولتی در ایران است. دولت وقت ایران علیرغم امضای قراردادی رسمی و حقوقی و تعهد به اینکه خواسته های حکومت ملی آذربایجان را برآورده سازد، به آذربایجان جنوبی لشکرکشی کرده و بنا به برخی آمار بیش از ۲۵ هزار نفر از مردم مظلوم این سرزمین را به شهادت رساند. (بهروز حقی، در کتاب "لحظاتی از زندگي صفر قهرمانيان، آلمان، كلن، ۱۳۷۲، ص ۱۱۵ " به نقل از مارچاکی که یک شاهد عینی است تعداد فدائیان کشته شده را ۲۵ هزار نفر ذکر کرده است) یکی از اسناد دیگر ، اعترافات تاریخی در مورد آن کشتار، مورد ارتشبد فردوست است که خود یکی از اعضای عالی رتبه ارتش شاهنشاهی به هنگام هجوم به آذربایجان بود و از اعدام هزاران تن بدون محاکمه فقط در تبریز خبر داده است.

اما آنچه که بر تلخی کشتارهای سیاه روز ۲۱ آذر و اشغال آذربایجان جنوبی افزوده، تخریب دانشگاه تبریز و همچنین به آتش کشیده شدن صدها هزار جلد کتاب در رشته های مختلف به زبان ترکی آذربایجانی در شهرهای گوناگون آذربایجان و به ویژه تبریز است. این کتابسوزان شرم آور و بی سابقه در جهان، در روز ۲۶ آذرماه طی مراسمی رسمی و با حضور مقامات دولتی ایران در چندین میدان و خصوصا میدان دانشسرا ی تبریز انجام گردید و دانش آموزان در آن روز مجبور می شدند جهت کسب اجازه برای ادامه ی تحصیل، کتابهایی را که به زبان مادریشان نوشته شده است در آتش بیفکنند.