پنهان نیست که ایران در زمان جنگ اول و دوم قره‌باغ از ارمنستان اشغال‌گر حمایت کرده، و در طول دوره اشغال و حتی پس از جنگ ۴۴ روزه به جدایی‌طلبان مستقر در خان‌کندی کمک‌هایی کرده است، هرچند که همیشه سعی داشته این حمایت‌ها را پنهان کند. با این حال، علی مطهری، نماینده مجلس ایران از حوزه تهران، به‌صراحت به این واقعیت اذعان کرده است.
مطهری که در مقاله‌ای درباره موضع ایران در موضوع کشمیر قلم زده، می‌نویسد: «در مناقشه قره‌باغ میان آذربایجان و ارمنستان، با وجود اینکه حق با آذربایجان بود، ما به‌خاطر مسائل ملی، به‌طور کلی طرف ارمنستان را گرفتیم».
در زمان آغاز جنگ اشغال‌گرانه ارمنستان علیه آذربایجان، ضرب‌المثلی در مورد عملکرد ایران رایج بود: «به آذربایجان آدامس، به ارمنستان اسلحه!» تهران به بهانه کمک‌های «انسان‌دوستانه» به آوارگان جنگی که از اشغال ارمنستان گریخته بودند، سعی می‌کرد حمایت تسلیحاتی‌اش از ارمنستان را پنهان کند. با این حال، ایران از جمله حامیان اصلی جنگ اشغال‌گرانه در قره‌باغ بود و حتی نقش مستقیم در اشغال شوشا نیز ایفا کرده است.
در سال ۱۹۹۲، ایران پیشنهاد میانجی‌گری بین آذربایجان و ارمنستان را مطرح کرد و طرفین در تهران وارد مذاکره شدند. اما حوادث جبهه نشان داد که این مذاکرات یک بازی بیش نبودند؛ زیرا ارمنستان با سوءاستفاده از تمرکز طرفین بر مذاکرات تهران، شوشا را اشغال کرد. توفیق ذوالفقاروف، وزیر امور خارجه وقت که در این مذاکرات حضور داشت، می‌گوید: «ایران حتی نسبت به اشغال شوشا از سوی ارمنستان ابراز نارضایتی هم نکرد».
اعتراف علی مطهری نیز تأییدی است بر این که ایران در اشغال قره‌باغ نقش مستقیم داشته است. در طول تقریباً ۳۰ سال اشغال، ایران در چندین حوزه فعال بوده است:
- ایران تمام نیازهای جدایی‌طلبان قره‌باغ از سوخت گرفته تا غذا را تأمین می‌کرد؛
- شهرها، مناطق مسکونی و منابع طبیعی را غارت کرده و تمام مصالح ساختمانی به ایران انتقال داده می‌شد؛
- شرکت‌های ایرانی به‌صورت غیرقانونی در قره‌باغ فعالیت داشته و سودهای کلانی به جیب می‌زدند؛
- ایران از قره‌باغ به‌عنوان یک «منطقه خاکستری» استفاده می‌کرد.
حتی اسامی بانک‌ها و شرکت‌های ایرانی که در دوره اشغال در قره‌باغ فعال بودند، مشخص است.
بانک‌ها: بانک ملی ایران، بانک اسلامی ایران، بانک کشاورزی، بانک انصار، بانک آینده، بانک حکمت ایرانیان، بانک ملت، بانک صادرات، بانک سپه، بانک تجارت، بانک قوامین، بانک پارسیان، بانک قرض‌الحسنه مهر، بانک رفاه، بانک پاسارگاد، بانک سامان، بانک سینا، بانک مسکن، بانک پست، بانک اقتصاد نوین، بانک توسعه صادرات و…
این بانک‌ها در قره‌باغ عملیات‌های مالی غیرقانونی و پولشویی انجام می‌دادند و به جدایی‌طلبان کمک مالی می‌رساندند. یکی از شواهد این امر، گزارش‌های بانک جهانی است. در گزارش سال ۲۰۱۹ بانک جهانی آمده که در سال ۲۰۱۷ از آذربایجان ۷ میلیون دلار و در سال ۲۰۱۸ حدود ۲۱۱ میلیون دلار به ارمنستان پول منتقل شده است. این مبالغ از طریق بانک‌های ایرانی مستقر در قره‌باغ به ارمنستان ارسال می‌شدند. از آنجایی که قره‌باغ در حقوق بین‌الملل به‌عنوان قلمرو جمهوری آذربایجان شناخته می‌شود، بانک جهانی در گزارش خود این انتقال‌ها را «انتقال مالی از آذربایجان به ارمنستان» نامیده است.
شرکت‌ها: شرکت‌های متعددی از جمله مونا گروپ (رحمانی، رشیدی، آذربان حداد)، کنکار (سید نور عینی)، شریفی (رضا شریفی)، سلیمانی (عزت سلیمان‌پور)، آریا فلیز ناب (رسول انصاری)، مهاجر تجارت ارس (کاظم صفرزاده)، آفتاب (عظیمی احمدپور)، اَراز فود (جواد و محمد بیمه‌دار)، نصرتی (رضا نصرتی)، پایان صادرات (داوود جوکار)، فیرزنجاد، نجات‌زاده، کایمیفا، توراج، آوا، کراون، شعله، سوآس، آمو شیمی و ده‌ها شرکت دیگر…
این شرکت‌ها که برخی در ارمنستان ثبت شده بودند، در دوره اشغال به قره‌باغ سرمایه‌گذاری کرده و هم در چپاول منابع آذربایجان نقش داشتند و هم سیاست‌های اشغال‌گرانه ارمنستان را حمایت می‌کردند. در واقع، رژیم جدایی‌طلب و تروریستی قره‌باغ، برای ایران یک «شریک اصلی» به‌شمار می‌رفت.
تعمیر مسجد گوهرآغا در شوشا
یکی از نمونه‌های بارز همکاری میان ایران و جدایی‌طلبان، مرمت مسجد گوهرآغای علیا در شوشا است. این مسجد در سال ۲۰۱۴ با ابتکار «بنیاد احیای میراث شرقی» ایران و با بودجه شرکت «پارت سامان جهان» بازسازی شد. مدیر این شرکت سعید نهاوندی است که در ارمنستان در رشته معماری تحصیل کرده. مراسم افتتاحیه مسجد پس از بازسازی با حضور نمایندگان بنیاد ایرانی انجام شد. وزیر به اصطلاح فرهنگ دولت جعلی قره‌باغ، لرنیک آوانسیان، در این مراسم اذعان کرد که بسیاری از کلیساهای ارمنی در قره‌باغ با حمایت ایران بازسازی شده‌اند. او گفت: «نمونه‌ای از فرهنگ ایرانی که در آرتساخ (قره‌باغ)، به‌ویژه شوشا وجود دارد، از این مراقبت بهره‌مند شده، چراکه دوستی ارمنی-ایرانی ریشه‌های عمیقی دارد. این مسجد به‌عنوان یک مرکز علمی-فرهنگی ارمنی-ایرانی فعالیت خواهد کرد.»
پس از آزادسازی شوشا، مشخص شد که مسجد مذکور توسط شرکت ایرانی به‌گونه‌ای مرمت شده که هدف آن فارسی‌سازی مسجد بوده است. جمهوری اسلامی ایران با وجود ادعای اسلامی بودن، نسبت به تخریب و اهانت به مساجد دیگر در قره‌باغ سکوت اختیار کرده است.
نقش ایران در قاچاق مواد مخدر
در دوران اشغال، ایران از قره‌باغ برای قاچاق مواد مخدر نیز استفاده می‌کرد:
- مسیر افغانستان-ایران-قره‌باغ-ارمنستان-گرجستان برای انتقال مواد مخدر مورد استفاده قرار می‌گرفت؛
- مواد مخدر خام به قره‌باغ منتقل شده و در آزمایشگاه‌های ایجادشده، تولید می‌شد؛ حتی کشت مواد مخدر نیز در مزارع انجام می‌گرفت.
سایت معروف «ویکی‌لیکس» نیز اطلاعات دقیقی در این‌باره منتشر کرده بود.
حمایت ایران در جنگ ۴۴ روزه
در طول جنگ دوم قره‌باغ نیز ایران به حمایت‌های خود از ارمنستان ادامه داد. این تنها از ترس از دست دادن منافع اقتصادی‌اش در قره‌باغ نبود، بلکه همراهی با سیاست‌های ضدآذربایجانی ارمنستان را نیز شامل می‌شد. در ۵ اکتبر ۲۰۲۰، وزارت خارجه ایران اعلام کرد: «راه‌حل نظامی برای مناقشه قره‌باغ وجود ندارد». این اظهارنظر آشکارا در حمایت از موضع ارمنستان بود. اما ایران تنها به اظهارنظرهای سیاسی بسنده نکرد، بلکه اقداماتی عملی علیه ارتش آذربایجان انجام داد:
- در طول ۴۴ روز، ایران نقش ترانزیتی در ارسال اسلحه به ارمنستان ایفا کرد؛ ویدئوهای منتشرشده در زمان جنگ این موضوع را ثابت می‌کند؛
- اطلاعاتی ایران با ابزارهای رادیوالکترونیکی به ارتباطات بی‌سیم ارتش آذربایجان در امتداد رود ارس نفوذ کرده و اطلاعات را به ارمنستان منتقل می‌کرد؛
- نظامیان ایرانی در خاک آذربایجان موانع بتنی ایجاد کرده و با وجود هشدارهای فرماندهان آذربایجان، عقب‌نشینی نکردند؛ ارتش آذربایجان برای جلوگیری از درگیری، ۱۴ کیلومتر عقب‌نشینی کرده و با طی مسافت اضافی ۲۰ کیلومتری، به نقطه مورد نظر رسید؛
تمامی این اقدامات تنها بخش آشکار حمایت ایران از ارمنستان در جنگ دوم قره‌باغ هستند. پس از جنگ نیز این حمایت ادامه یافت. ایران از یک سو در مرز آذربایجان تجمع نیرو انجام داد و از سوی دیگر به جدایی‌طلبان باقیمانده در قره‌باغ سوخت، غذا و اسلحه می‌رساند.
ابتدا کامیون‌های ایرانی به‌صورت غیرقانونی محموله‌های خود را به خان‌کندی می‌بردند. پس از اعتراض‌های طرف آذربایجانی، تاکتیک جدیدی در پیش گرفتند: روی کامیون‌ها پلاک ارمنی نصب می‌کردند تا فریب دهند، اما آذربایجان این فریب‌ها را با اسناد افشا کرد.
رئیس‌جمهور الهام علی‌اف نیز در این‌باره گفت: «چنین فریبکاری هم کردند. تلاش کردند ما را گول بزنند. آن‌قدر ناشیانه این کار را انجام دادند که روی تانکر بالای کامیون نوشته‌های فارسی بود و پایینش پلاک ارمنی. حتی همان پلاک‌ها را روی چند کامیون مختلف نصب کرده بودند. این کار بسیار بی‌نظم انجام شده بود. این نشان می‌دهد که می‌خواستند این روند را ادامه دهند، اما آن را پنهان کنند».
تلاش‌های ایران برای حمایت از جدایی‌طلبان قره‌باغ تا ۲۰ سپتامبر ۲۰۲۳، یعنی تا روزی که حاکمیت کامل جمهوری آذربایجان بر منطقه برقرار شد، ادامه یافت.
جنگ اول قره‌باغ، دوران اشغال، جنگ ۴۴ روزه و سه سال پس از آن – ایران همواره نهایت حمایت خود را از ارمنستان کرده است. این حمایت‌ها امروز نیز به اشکال مختلف ادامه دارد، مثلاً در مسلح‌سازی ارمنستان، یکی از مسیرهای اصلی ترانزیتی همچنان ایران است. تمامی این موارد با اسناد و شواهد ثابت شده‌اند، اما حکومت ایران همواره تلاش کرده آن‌ها را پنهان یا تکذیب کند. اعتراف علی مطهری پرده از این واقعیت‌ها برداشته و بار دیگر روشن می‌سازد که برای ایران، دین اسلام نه یک اولویت، بلکه ابزار تأمین منافعش است.
