با جمع بندی نظر افراد مختلف که در زیر اورده شده اند ریشه نام اذربایجان در کل بصورت زیر است :

آز - آس (از اقوام باستانی ترکان)
ار - یر (جوانمرد)
بای - بَی (بزرگ)
جان - گان (یکی از پسوندهای مکان ترکی)
بطور کلی به معنی محل زندگی آز جوانمرد و بزرگ

Axar.az نام و ریشه آذربایجان از نظر افراد مختلف مورد بررسی قرار میدهد

_نام و ریشه آزربایجان(آذربایجان) از نظر "میر علی سیدف"

میر علی سیدف دانشمند بزرگ تورک نام آزربایجان را وابسته به عوامل اسطوره ای و اعتقادی دانسته و این واژه را چنین تفکیک و توجیه می کند.
آز: نیت خیر٬ سود٬ منفعت و نیز نام یکی از طوایف بزرگ تورک که در کتیبه های دشت اورخون نام آنها به کررات آورده شده است٬ حتی برخی معتقداند نام قاره آسیا از نام این قبیله که در اکثر نقاط آن پراکنده شده بودند گرفته شده است. لغت آز در نام روستایی باستانی به نام «هاس» و یا «آس» متعلق به 4 هزار سال پیش برجا مانده است.

ار: مرد٬ انسان٬ جوانمرد. این واژه در آخر نام های طوایف تورک دیده می شود. تاتار (مرد تات. در اینجا غیر مسلمان)٬ خزار٬ قاجار٬ ماجار
در توركي باستان پسوند (ار) به آخر اسم مي چسبيده و شخصي را منتصب به آن مي كرد. همان پسوندي كه در توركي مدرن معادل پسوند (لي) يا (لو) مي باشد.

آز هم نام قومي كه در آزربایجانهای کنونی و شرق توركيه سكونت داشتند و بر آنجا حكمراني مي كردند مي باشد. كه كلمه از+ار مي شود (آزار) يا همان" آزر" امروزی.

ترکیب دو واژه ی آز و ار یعنی «آزار» به معنای مرد خوش نیت و به طور مجازی یعنی قبیله با برکت٬ این واژه به گونه ای دیگر در نام رود تاریخی منطقه آزربایجان یعنی «آرآز» به حیات خود ادامه میدهد. در مناطق روستایی اهر این واژه را «ارآز» تلفظ می کنند.

بای: کلمه بای در زبان توركي به معني بیگ٬ غني، صاحب، سرور، محتشم، ثروتمند، مقتدر، توانا٬ توانگر٬ حاکم ٬ دانا٬ و .... است.
گان (قان): پدر٬ خان٬ شاه و سرور و معانی از این دست را می رساند

پسوند توركي "جان" ، "-غان- " ،"-قان- "، "-گان- "، "-كه ن- " نشان دهنده جا، مكان و محل هاي جغرافيائي است. مثلا در مورد چالاقان (نام جزيره اي در درياچه اورميه) به معني محل زندگي طائفه چالا مي باشد. چند نمونه ديگر استفاده از اين پسوند: ورزقان، گوگان، گرگان، طالقان، زنگان (زنجان امروزي)، سيرجان، كميجان و.....كه اين پسوند بعد از ورود تبديل به ج شده است.

سیدف این واژه را در حالت کلی به معنای «پدر توانگر مبارک» معنی می کند. اکثر محققان تورک با این نظریه موافق اند٬ و هر روز شواهد زیادی بر اثبات این ادعا به دست می آورند.

نام و ریشه آزربایجان از نظر "اسماعیل هادی"

آز/آس+ار+بای+جان

آز/آس : نام قومی است که در سرتا سر آسیا زندگی می کرده اند و احتمالا نام قاره آسیا نیز برگرفته از نام همین قوم است.

ار: به معنی انسان یا شخص دلاور است.

نام رود ارس (آراز) نیز از دو کلمه ار+آز تشکیل یافته است.

بای: امیر، غنی، شریف

جان: پسوند مکان که در اسامی شهرهایی مانند بایلاقان، گوگان و زنجان (زنگان) دیده می شود.

بنابر این معنی کلمه " آزربایجان " می شود : محل زیست آس ها، موطن مردم شریف آس، زیستگاه قوم آس.

نام و ریشه آزربایجان از نظر پروفسور "زهتابی"

کلمه "آزربایجان" در زبان یونانی بصورت "آتروپاتئنا"، در زبان ارمنی "آتروپاتکان" و در فارسی "آذربایگان" می باشد.

آتروپات نام یکی از سرداران معروف آزربایجان بوده است. به نظر پروفسور زهتابی، کلمه "آتروپات" را می توان به شکل زیر تجزیه کرد.

آت(اود) + ور-ار (قهرمان، دلاور) + پات (محافظ)(دراینجا محافظ آتش)

آتروپاتئن: (سرزمین محافظان آتش)

بنابراین ریشه کلمه "آتروپاتان" به شکل زیر است:

اود + ار + پات + آن (پسوند جمع که از زبان ترکی به زبانهای فارسی و ارمنی قرض داده شده است): یعنی سرزمین محافظین آتش. پس از استیلای اعراب، آتروپاتن تبدیل به "آزربایجان" شده است.

نام و ریشه آزربایجان از نظر استاد "پرویز یكانی زارع"

استاد پرویز یكانی زارع مورخ سرشناس در باره اسم آزربایجان اینچنین می گوید: كلمه آزربایجان در اصل از " هازار بای گان " متشكل از " هآذ+ ار+ بای+ گان یا قان معرب شده یعنی جان" می باشد.

"هآز یا هآس" نام قومی از تركان قدیم بوده و در نوشته های قدیم" اورخون یئنی سئی" نامبرده شده است. عده ای از پژوهشگران از جمله " بارتولد" وابستگی هآزها را با قبایل "توروک" كه كتیبه های آشوری از ۱۴۰۰قبل از میلاد آنها را ساكنین اطراف دریاچه اورمی معرفی میكنند, محتمل میدانند. همچنین هآز در لغت تركی معنی اوغور و نیت خیر میدهد.

"آر" دارای منشا, تركی بوده و به معنی انسان می باشد. این واژه بصورت پسوند به واژه های دیگر چسبیده و نام قبایل را بوجود می آورد. مانند: ( آوار- خزار یا خزار- ماجار یا مجار- قاجار یا قجر و...). هآزآر به معنی قوم و قبیله ای كه بعد ها با تغییرات مختصری در فارسی و عربی به " آزر" تبدیل شده است. چون شخص زرتشت (در تركی یعنی كسی كه كامل می فهمد) و مادرش "دغدو" (در توركی یعنی كسی كه زائید) و خدای شان " اهار ماجدا " (در توركی یعنی برترین و بالاترین روح انسانی) متعلق به فرهنگ و مردم تورک این منطقه بوده اند و با توجه به تقدس آتش در دین زرتشت بعدها این كلمه در میان پارسیان مرتبط به آتش شناخته شد كه چندان درست نیست، البته خورشید و آتش دراعتقادات توركان سخا بسیار محترم و نجات بخش انسانها شناخته می شدند چرا كه با كمك نور و آتش بود كه توركها توانستند سد آهنی كه ذوالقرنین در برابرشان ساخته بود را به آتش كشیده و وارد این جهان بشوند.

"بای" یا "به ی" یا "بیگ, بیک" به معنی غنی, توانگر, رئیس, قبیله, حاكم و... از طرفی "بایماق" در تركی به معنی تكامل و پیشرفت می باشد.
"گان" در زبان تركی با قبول تغییرات اوایی به "قان" ( و در زبان عرب به جان) مبدل شده و دارای معانی زیادی چونپدر, خاقان و... می باشد, و "قان" در تركی علامت فاعلی با تاكید و مبالغه است (چالیشقان) و بایقان به معنی تكامل یافته و بسیار پیشرفته، همچنین از پسوند "گان" به معنای محل استقرار و زندگی اقوام استفاده می شود مانند زانگان (زنجان)، گوگان، ممگان و غیره.

پس آزربایجان در صورت اصلی "هازار بای گان" بوده است یعنی محل زندگی قوم "هاز"، كلمه هازار در طول زمان به خزر نیز تبدیل شده است