از اواخر قرن نوزدهم که ارامنه با تاسیس حزب افراطی داشناق وارد ماجراجویی‌های سیاسی شد و هزاران ارمنی را سر به نیست کرد، سرنوشت ارامنه در نقاط بحران شده یکی گردید.

از دی ۱۲۹۶ تا مرداد ۱۲۹۷ شمسی که سران مسیحی ماجراجویانه با کمک مستشاران اروپایی در اورمیه و سلماس حکومتی خودخوانده بوجود آورده و با تشکیل قوای مسلحه فجایع جیلولوق را بوجود آوردند ده‌ها هزار تورک آزربایجانی را به قتل رساندند. با نزدیک شدن قوای عثمانی به اورمیه، هم جنگ می‌کردند و هم هیئت صلح و آشتی براه می‌انداختند. یکروز قبل از ورود قوای عثمانی به اورمیه بجز عده‌ای ناچیز از پیرمرد و پیرزن علیل و بی خبران از فرار جیلوها، تمام ماجراجویان به طرف قوشاچای و صایین قالا در حال فرار بودند. این بار دغاها به مردمان خود هم رحم نمی‌کردند و هزاران مرد و زن ارمنی و جیلو زیرپای مردان مسلحشان کشته شدند.

تا سال‌ها مسیحیان فراری اورمیه نمی‌توانستند به شهر بازگردند تا اینکه عفو دولتی اعلام شد و بجز کسانیکه نقش اصلی در جیلولوق داشتند به اورمیه و سلماس برگشتند. این مردمان به سبب ظلم و جنایات چندین ماهه نمی‌توانستند چشم در چشم همشهریانشان کنند و مردم اورمیه نیز با اکراه تمام ولی با هوشیاری آنان را پذیرفتند. پس از این تجربه تلخ، مسیحیان اورمیه تابع فرهنگ عمومی آزربایجان شدند و امروز نیز با مسالمت در کنار سایر شهروندان در اورمیه و سلماس زندگی می‌کنند.

در قاراباغ نیز تا سالیان دراز ارامنه و تورکان آزربایجانی بخوبی می‌زیستند تا اینکه ناسیونالیست‌های داشناق کار را خراب کرده و از شوروی برای منطقه قاراباغ و به زعمشان آرتساخ خودمختاری خواستند. خودمختاری ملت‌ها درون جمهوری‌های شوروی از نظر اداری کاملا تعریف شده بود و ده‌ها جمهوری کوچک درون کشورها و جمهوری‌های شوروی بوجود آمده بود. با فروپاشی شوروی و تشکیل دول مستقلی چون آزربایجان، ناسیونالیست‌های ارمنی را واداشت تا از ضعف آزربایجان استفاده کرده قاراباغ را ضمیمه خاک ارمنستانی کنند که صدها کیلومتر از قاراباغ دور بود. ارامنه برای نیل به این هدف کل مسلمانان آزربایجانی را هم از ارمنستان و هم از منطقه قاراباغ راندند. شاید بتوان گفت با این تصفیه نژادی ارمنستان اولین کشور یکدست ملی در جهان می‌باشد.

سی سال بحران قاراباغ ادامه داشت تا اینکه دولت آزربایجان هم در میدان و هم سیاست توانست دست برتر داشته باشد. ادامه جریانات معلومتان است. سران ارمنی قاراباغ تسلیم شدند و همچون جیلوها جمع کثیری از تروریست‌هایی که ترس از بازخواست داشتند در حال فرارند. قوای مسلحه تروریست‌ها هم که کاملا تسلیم شده است. مذاکرات برای جذب این جامعه خودخوانده در آزربایجان هم شروع شده است.

تکرار تاریخ اورمیه دیروز در قاراباغ امروزین برای ماجراجویانی که هنوز در جامعه آزربایجانی اورمیه انتگره نشده‌اند و نمی‌خواهند بشوند بسیار عبرت آمیز باید بشود.

«دکتر توحید ملک زاده» - اول مهر ۱۴۰۲