چرا میلیونرهای آزربایجان برای تاریخ و فرهنگ آزربایجان سعی کمی می‌کنند؟

زین العابدین تقی‌یوف در سال ۱۸۲۱ و به نوشته ای ۱۸۳۸ در باکو به دنیا آمد. زین‌العابدین در سنین کودکی مادرش «آیه خانم» را از دست داد و به ازدواج بعدی پدرش تقی تن داد. تقی از زن دومش صاحب پنج دختر شد اما در تامین معاش خانواده سخت در تنگنا قرار گرفت. زین‌العابدین تنها فرزند پسر و نوجوان خانواده بود که پدرش از فرط استیصال او را به کمک طلبید و گفت: پسرم! اگر با هم کار کنیم شاید بتوانیم از خانواده را از فقر و گرسنگی نجات دهیم اما زین‌العابدین شغل پدر را نپذیرفت و به بنایی ساختمان اظهار تمایل نمود. بعدها زین‌العابدین ۱۵ ساله دنبال سنگبری رفت و در ۱۸ سالگی بنایی را یاد گرفت و کمی بعد معمار شد و سپس استادکار ماهری بود که وظایف سرمعماری را انجام می‌داد.

نوشته‌اند در سال ۱۸۷۳ با مشارکت دو تن در قریه بی‌بی‌هیبت باکو زمینی خریدند و شروع به حفر چاه‌های نفت کردند. این اکتشافات به درازا کشید. چاه‌های زیادی حفر شد ولی به نفت نرسید. روزها، هفته‌ها، ماه‌ها و سال‌ها گذشت سرمای زمستان و گرمای تابستان و بادهای شدید توام با گرد و خاک باکو که گيلاوار نامیده می‌شود نتوانست در عزم و اراده زین‌العابدین در رسیدن به هدف نهایی خللی وارد سازد. او بی اعتنا به سرزنش دیگران کار حفاری را ادامه می‌داد و مزد کارگرانش را مرتب پرداخت می‌کرد علیرغم اینکه روز به روز بر تعداد کارگران افزوده می‌شد و هزینه‌های حفاری بالا می‌رفت حاج زین‌العابدین خم به ابرو نیاورد اما شرکایش نومیدانه خودشان را کنار کشیدند و زین‌العابدین سهم آنها را پرداخت و خود تک و تنها کار حفاری را دنبال نمود.

سرانجام همه تلاش‌ها روزی به نتیجه رسید و نفت از چاه فوران نمود و در آن موقع بود که پسر تقی کفاش تهی‌دست زین‌العابدین یک دفعه میلیونر شد.

حاجی زین‌العابدین به نفع تورکان مسلمان فعالیت‌های زیادی کرده در آزربایجان ده‌ها کارخانه و صدها مؤسسات فرهنگی عام المنفعه دایر نمود. در شهرهای مسکو، رشت و انزلی نمایندگی‌های تجاری تاسیس کرد. صاحب ده‌ها کشتی تجاری بود. در سواحل دریای خزر از اراضی داغستان تا دربند و شاماخی به طول سی‌صد کیلومتر حوضچه‌های پرورش صیدماهی سفید و شرکت صید ماهی و کارخانه کنسروسازی ایجاد نمود.

در آزربایجان دو سوی آراز کاروانسراهای زیادی ساخت و به انقلاب مشروطیت کمک مادی فرستاد. می‌گویند اسلحه‌های مردم تبریز و آزربایجان توسط زین‌العابدین تقی‌یف تامین می‌شد. وی به هزینه شخصی گروهی از جوانان آزربایجان شمال آراز را جهت تحصیل به روسیه و اروپا فرستاد. به نشریات تبریز کمک کرد و خرج چاپ کتب مفید علمی آزربایجانی را پرداخت کرد. اولین مدرسه دخترانه را در باکو بنیاد نهاد. یک باب از مدارس خود را به دانشکده هديه کرد و سالانه ۲۲۵ هزار روبل هزینه دانشکده را خود می‌پرداخت. حاجی زین‌العابدین در بین مسلمانان جهان نفوذ فراوان داشت و روزگاری ثروتمندترین مرد دنیا معرفی می‌شد. مردی متدین، نیکوکار و خیرخواهی بود که به کمک دردمندان، درماندگان، افراد یتیم، زنان بی شوهر و بی سرپرست می‌شتافت و با پول و ثروت خود بیمارستان‌ها و کاروانسرها ساخت. مدارس زیادی تاسیس نمود، جاده‌ها کشید، باکو و چند شهر را برای آب آشامیدنی و گازرسانی لوله‌کشی کرد و صدها کار عامالمنفعه دیگر از خود به یادگار گذاشت.

روزنامه‌های فیوضات و حیات و غیره به اهتمام وی به زبان تورکی منتشر می‌شد که در تنویر افکار عمومی آزربایجان و تورکان مسلمان نقش فراوان داشت، چاپخانه‌ای در باکو آورد و کتب سودمندی به زبان تورکی منتشر کرد. او دو دختر به اسامی سارا و لیلی و یک پسر به نام الیاس داشت که پسرش الیاس در خدمت نظام کشته شد.

پس از انقلاب بلشویکی ۱۹۱۷ م.، حاج زین‌العابدین تقی‌یوف دشمن خلق! شناخته شد و تمام اموالش مصادره شد. ابتدا به خاطر خدمات فرهنگی و عام المنفعه پدرم، با او کنار آمدند و به حاجی پیشنهاد نمودند می‌تواند یکی از خانه‌هایش را به میل خود برای سکونت انتخاب کند. وی به اقامت در ویلای باغ مردکان رضایت داد. سرانجام در سال ۱۹۲۴ در آنجا از فقر و تنگدستی چشم از جهان فروبست». پس از استقلال آزربایجان شمال آراز از شوروی، از حاجی زین‌العابدین برائت اتهام شد و از مقام وی تجلیل شد وی را به عنوان شخصیت معروف و فرهنگی آزربایجان قرن بیستم معرفی نمودند.

سارا نیز چندی بعد فوت کرده و مراسم تشییع رسمی از وی به عمل آمد و جسدش را درکنار قبر پدرش در روستای مردکان دفن کردند.