لفظ ایران كلمه‌ای تركی و مربوط به زبانها و فرهنگهای پروتوترک است و به هیچ وجه ربطی به زبانهای تحلیلی (هندو اروپایی) هند و ایرانی و امثالهم نداشته و ندارد.

از دیدگاه ریشه شناسی لغت و حقایق مسلّم تاریخی و زبانشناختی، هیچ ارتباطی میان ایران و كلمات مجعول و استعماری «آریا» و «آرین» و امثالهم وجود ندارد؛ كلمة ایران با كلمة توران یك جفت- واژة هم عرض را تشكیل می دهند كه دانستن معنای یكی مستلزم دانستن معنای دیگری و نفی هویت یکی به معنای نفی هویت و تاریخ دیگری خواهد بود. بر اساس این، ما سه گروه اتیمولوژی در مورد ریشه نام ایران داریم:

۱- اگر بنا را بر سكونت یا كوچ بگذاریم: ایرَن ایر‌ن، صفت فاعلی از مصدر ایرمك (كسانی كه كوچ كرده و به دیگران رسیده و پیوسته اند) با توران/ دوران (كسانی كه از ابتدا ساكن و متمدّن بوده اند) متقابل و هم_عرض است. به عقیدة برخی از محقّقان، لغت تورك نیز در اصل توروق توروک/ توروق/ دوروق دوروک / دوروق) بوده و از مصدر تورماق و به معنای ایستاده، ساكن شده، یكجانشین و متمدّن است. بر این اساس ساکنان اولیه و بومی فلات آن روز ایران یعنی تورانیان به مهاجمین و تازه واردهای آریایی که از کوههای هندوکش به این سرزمین آمدند ایران(به معنی تازه واردها و تازه رسیده ها و مهاجم) می گفتند.

۲- اگر بنا را بر ویژگیهای انسانی و اخلاقی بگذاریم: اَرَن ار‌ن [ ار+آن ](جنگجویان دلاور و والامقام، صاحبانِ صفات و مناصب والا، آزادگان، مردان مرد، جوانمردان، بخشندگان رادمردان) و با تؤرَن (تؤره‌ن) -كه در این شكل به نظر بعضی از محقّقان هم ریشه با تورك (در اصل و در شكل كهن: تؤروك -تؤروک) است و به معنی «انسانهایِ شجاع، پایا و نامیرا» است (ر.ك. نگاهی نوین به تاریخ تركهای ایران، ص۲۱)- هم عرض و دارای ارتباط معنایی موازی و پارالل هست. به نظر نگارنده این دیدگاه (اَرَن و تؤرَن) به دلیل این که «ارن» ریشه در سومری و زبانهای پروتوتورک دارد، از نظر قبلی (ایران و توران) که به نظر مربوط به ریشه شناسی متأخّر است، قوی تر و مقبول تر هست. در این معنی ارن و تؤرن نام دو قوم از اقوام كهن تورك (پروتوتورك/ پروتورك) هستند كه در ژرفای تاریخ و غبار روزگاران كهن، به واسطة تحریف متون اصیل توركی كهن، توسّط آریایی های هندوتبار و اقوام تحلیلی زبان، اساطیر؛ آیینهای كهن، راه و رسم ها، جنگها، فتوحات، افتخارات و گذشتها و جوانمردیهای آنان وحتّی زبان كهن و اصیلشان به غارت رفته است.

۳- اگر مبنای ما ویژگیهای مكانی و مكان باشد: «آران» با اتیمولوی «ار = یئر + ان» به معنی زمین صاف، جلگه، گرمسیر، سرزمین غیر كوهستانی، قشلاق و دشت و امثالهم است در تقابل با «توران» (= دوران)؛ یعنی سرزمین «ایستاده»، كوهستانی، بلند، ناهموار، سردسیر و یایلاق (ییلاق در فارسی).

در این نوشته عقیدۀ ما براین است که واژۀ «ایران»هیچ ربطی به کلمه و کلمات مجعول و بعدها ساخته شده توسّط اروپاییان استعمارگر، یعنی «آریا» و «آرین» وجود ندارد. ارن/ ایران، نام سرزمین ایران کنونی در واقع نامی است که بر اساس قومِ اَرَن بر آن گذاشته شده است؛ به عبارت دیگر «اتنوتوپونیم»، نامهایی که بر اساس نام قوم درست می شوند، است.

امروزه اسمهای جغرافیایی متعدّدی که بنِ «ایر» را دارند در ایران و مناطق تورک نشین جهان وجود دارند؛ برای مثال رودخانۀ «ایرتیش» ایرتیش واقع در مناطق تورک نشین سیبری و نیز نام دریاچه ای در بارسقان. در ضمن ایرتیش به معنای هنر، فرهنگ و مردانگی و انسانیّت هم هست (ر.ک. همان: ص۴۲۹). ایرانا/ ایرآنا ایرانا (ایر +آنا) نام روستایی نزدیک بستان آباد در نزدیک تبریز و نیز نام روستایی از توابع خییو/ خیاو/ مشکین شهر، نیز «ایران دره سی» نام منطقه ای بکر از دامنۀ کوه ساوالان، «ایرانچی» از توابع شهرستان نیر اردبیل و همچنین ایران نام بسیای از خاتون های ترک نیز بوده و می باشد.

متن فوق نتیجه و جمعبندی مقاله ای وزین و علمی از دکتر اختیاربخشی بود که از سایت آذرکتاب-توران بدون کم و کاست بازنشر گردید؛علاقمندان می توانند جهت مطالعه مقاله ی مزبور به سایت مذکور مراجعه نمایند.