خانواده زبان‌های ترکی یک گروه از زبان‌های با ریشه مشترک هستند که تعداد آنها به بیش از ۳۰ زبان می‌رسد. زبان‌های «اوغوز» بیشترین متکلمان را در بین زبان‌های ترکی دارند که شامل زبان‌های ترکی استانبولی، ترکی آذربایجانی و ترکمنی می‌باشند.

بخش فارسی سایت Axar.az در این بخش آموزش زبان ترکی آذربایجانی از الفبا تا ساخت جملات ساده را مورد بحث و بررسی قرار می‌دهد.

ریشه فعل، زمان‌ساز اول و زمان‌ساز دوم
فعل هست برای مشخص کردن فاعل

منظور از ریشه فعل، قسمتی از فعل است که معنای اصلی را به دوش می‌کشد. در آموزش زبان ترکی آذربایجانی معمولا ریشه فعل به صورت فعل امری استفاده می‌شود. در جدول زیر می‌توانید چند نمونه از افعال پرکاربرد زبان ترکی آذربایجانی را به همراه معنی و ریشه‌ آن‌ها مشاهده کنید.

فعل مصدر ​ ریشه فعل​ معنی تلفظ
Baxmaq ​- Bax ​- نگاه کردن -(باخماق)
Görmək- ​Gör - ​دیدن- (گؤرمَک)
Gəlmək - ​Gəl - ​آمدن - (گَلمَک)
İçmək​ - İç​ - نوشیدن - (ایچمَک)
Dözmək - ​Döz​ - صبر کردن - (دؤزمَک)
Eşitmək - ​Eşit​ - شنیدن - (اِشیتمَک)
Sürmək - ​Sür - ​راندن - (سورمَک)

بخش بعدی زمان‌سازهای اول هستند که به ریشه فعل اضافه می‌شوند تا فعل جدید خبری ایجاد کنند. پنج پسوند زمان‌ساز در این بخش استفاده می‌شود که هر کدام بر اساس قاعده هماهنگی اصوات می‌توانند دو یا چهار حالت داشته باشند. جدول زیر این پسوندها را به همراه معنی آن‌ها در فارسی نشان می‌دهد. استفاده از هرکدام از این پسوندها منجر به ایجاد یک زمان در ترکی آذربایجانی می‌شود.

ır​،ir,ur,ür,- حالت بر اساس آخرین مصوت ریشه فعل​معادل «می» در زبان فارسی است.

مثال: Mən gəlirəm- من گلیرم.

O gəlir- او گلیر

Onlar gəlirlər- اونلار گلیرلر

dı,di,du,dü- حالت بر اساس آخرین مصوت ریشه فعل ​با اضافه شدن به فعل، زمان آن را به گذشته تبدیل می‌کند.

مثال: Oldu - اولدو

Gəldi- گلدی

Oturdu - اوتوردو

ar,ər- حالت بر اساس آخرین مصوت ریشه فعل​معادل "می" در فارسی است اما جایگاه استفاده آن با پسوندساز اول متفاوت است.

میثال: Anam indi gələr- آنام ایندی گلر

miş​,mi,muş,müş - حالت بر اساس آخرین مصوت ریشه فعل​معادل «ه» در زبان فارسی است مثل آمده، رفته، دیده و غیره.

میثال: Fatimə bu çantanı sevmişdi- فاطمه بو چانتانی سومیشدی.

acaq​,əcək - حالت بر اساس آخرین مصوت ریشه فعل​ معادل «خواهد» در زبان فارسی است.

مثال: Onun atası evə gələcək- اونون آتاسی ائوَه گله جک.

پس از اضافه شدن زمان‌سازهای اول به فعل، نوبت به زمان‌سازهای دوم می‌رسد. وجود زمان‌ساز دوم ضروری نیست. بنابراین یک فعل تنها می‌تواند با ریشه فعل، زمان‌ساز اول و صرف فعل هست ایجاد شود. سه پسوند زمان ساز نوع دوم داریم که در جدول زیر آن‌ها را به همراه معادل فارسی بررسی می‌کنیم.

dı,di,du,dü- حالت بر اساس آخرین مصوت ریشه فعل ​با اضافه شدن به فعل، زمان آن را به گذشته تبدیل می‌کند.
miş​,mi,muş,müş - حالت بر اساس آخرین مصوت ریشه فعل​ معادل «ه» در زبان فارسی است مثل آمده، رفته، دیده و غیره.
sa​,sə- حالت بر اساس آخرین مصوت ریشه فعل​این پسوند عبارت «اگر ب» را به فعل اضافه می‌کند.

قسمت آخر در تشکیل انواع فعل‌ها در آموزش زبان ترکی آذربایجانی، اضافه کردن صرف فعل «هست» به آخر فعل است. توجه داشته باشید، همانطور که در نکات مربوط به صرف فعل «هست» گفته شد، موقع اضافه شدن این فعل به سایر فعل‌ها "dır" برای سوم شخص مفرد و سوم شخص جمع حذف می‌شود.

یک نکته مهم دیگر در رابطه با ساخت فعل، این است که در صورتی که پسوند آخر فعل "dı" یا "sa" باشد، در این صورت حرف ابتدای فعل «هست» استفاده نمی‌شود. در جدول زیر فعل «هست» هنگام چسبیدن به ریشه یک فعل دیگر با در نظر گرفتن پسوندهای مختلف صرف شده است

فعل​ صرف فعل با آخرین پسوند «dı» یا «sa»​صرف فعل با آخرین پسوند به جز «dı» و «sa»​فعل ​صرف فعل با آخرین پسوند «dı» یا «sa»​صرف فعل با آخرین پسوند به جز «dı» و «sa»
هستم​m​am​هستیم​q​ıq
هستی​n​san​هستید​nız​sınız
هستی​...​...​هستند​lar​lar

با یادگیری این چهار بخش می‌توان فعل‌های مختلف را در زبان ترکی ساخت. در ادامه برای فعل نگاه کردن ساخت فعل با استفاده از چند تا از پسوندها را بررسی می‌کنیم. به نحوه ساخت و معنای فعل‌ها توجه داشته باشید. خطوط تیره تنها برای جدا کردن بخش‌های مختلف ساخت فعل است و الا تمامی این اجزا به همدیگر می‌چسبند.


من​(نگاه می‌کنم) bax-ır-am​(نگاه کردم) bax-dı-m​(نگاه کرده بودم) bax-mış-dı-m​(نگاه خواهم کرد)‌ bax-acağ-am​(اگر بخواهم نگاه کنم) bax-acaq-sa-m
تو​(نگاه می‌کنی) bax-ır-san​(نگاه کردی) bax-dı-n​(نگاه کرده بودی) bax-miş-dın​(نگاه خواهی کرد)‌ bax-acaq-san​(اگر بخواهی نگاه کنی) bax-acaq-sa-n
او​(نگاه می‌کند) bax-ır​(نگاه کرد) bax-dı​(نگاه کرده بود) bax-mış-dı​(نگاه خواهد کرد)‌ bax-acaq​(اگر بخواهد نگاه کند) bax-acaq-sa
ما​(نگاه می‌کنیم) bax-ır-ıq​(نگاه کردیم)‌ bax-dı-q​(نگاه کرده بودیم) bax-miş-di-q​(نگاه خواهیم کرد) bax-acaq-iq​(اگر بخواهیم نگاه کنیم)‌ bax-acaq-sa-q
شما​(نگاه می‌کنید) bax-ır-sınız​(نگاه کردید)‌ bax-dı-nız​(نگاه کرده بودید) bax-mış-dı-nız​(نگاه خواهید کرد)‌ bax-acaq-siniz​(اگر بخواهید نگاه کنید) bax-acaq-sa-nız
آن‌ها​(نگاه می‌کنند) bax-ır-lar​(نگاه کردند) bax-dı-lar​(نگاه کرده بودند) bax-mış-dı-lar​(نگاه خواهند کرد) bax-acaq-lar​(اگر بخواهند نگاه کنند) bax-acaq-sa-lar