همراهان گرامی، به دلیل اهمیت موضوع زبان مادری در حفظ هویت ملل، از آنجایی که در کشور ایران ملل غیرفارس از تحصیل به زبان مادری محروم هستند و در این میان جهت آشنایی و یادگیری علمی زبان ترکی آذربایجانی برای اکثریت بومیان و متکلمان زبان ترکی (غالب آذربایجانی) و دیگر لهجه‌ها در ایران و سایر کشورها، و با توجه به استقبال گسترده خوانندگان عزیزمان، سلسله دروس آموزش زبان ترکی آذربایجانی را از کتاب "مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی" به قلم محمدعلی فرزانه به صورت متوالی برایتان در نظر گرفته‌ایم. امید است که مقبول طبع عزیزانمان قرار گیرد.

قسمت قبلی

ب- پیوندهایی که با الحاق به آخر ریشه‌هاي فعلي، اسامی پیوندی تشکیل می دهند:

پیوند چهار شکلي gü,gi,ğu,ğı از پیوندهای پرثمر بوده و با الحاق به آخر ریشه هاي فعلي اسمهائي مرتبط با مدلول فعل بوجود میآورد. مانند:

(چالغي - salg)، (دويغو - duyğu)، (سئوگی- sevgi)، (ایچگی‌-içgi)، (وئرگي- vergi)، (سئچگي seçgi)، (بولگو -bölgü )

پیوند چهار شكلي ü, u, i, I با الحاق به آخر ریشه‌هاي فعلي اسم‌هائی را که در نتیجه اجراي فعل حاصل میگردد تشکیل می دهد. مانند:

( يازي-yazı )‌، (چکي- çəki)، (قورخو - qorxu)، (سورو- sürü).

پیوند چهار شکلی ti, tu, ti, t با الحاق به آخر ريشه‌هاي فعلي اسم هائي مرتبط با مفهوم فعل تشکیل می دهد. مانند:

(باغيرتي-bağırt)، (سيخينتي - sixinti)، بوغونتو- boğuntu).

پیوند چهار شکلی cü,cu,ci,ci با الحاق به ریشه‌هاي فعلي نام‌هایی با مفهوم عامل فعل به وجود مي آورد. مانند:

(توخوجو - toxucu)، (آليجي - alici)، (ووروجو- vurucu)، (سوروجو - sürücü)، (بيليجي- bilici)‌.

پیوند دو شکلیek,aq ( qوk در ریشه‌هایی که به صائت ختم میشوند) با الحاق به آخر یک رشته از افعال نام‌هایی از نوع:

(سانجاق-sancaq)، (داراق- daraq)، (ايستك - istək).

علاوه بر اینها در زبان ترکی آذربايجاني براي تشکیل اسامی پیوندی انواع دیگری از پیوندها نیز مانند ca ce (تاپماجا- tapmaca)، (بيلمجه - bilməcə ) و cek,caq (اويونجاق - oyuncaq)، ( بورونجك- (bürüncək و امثال آن بکار می‌رود.

در ردیف پیوندهای توصیفی اسم، به ترکیبات صوتي چندي نیز مانند (باز-baz)، (دار-dar)، (خانا-xana) وغيره مي‌توان برخورد که ضمن کلمات دخیل وارد زبان ترکی آذربایجانی شده و صرفنظر از مفهومی که در زبان اصلی دارند اینجا نقش پیوند توصیفی را بازی می کنند. مانند:

(قوش باز-quşbaz)، (اویون باز-oyunbaz)، (دالان دار-dalandar)، (اتاق دار-otaqdar)، (چایخانا-çayxana)، (دمیرچی‌خانا-dəmirçixana).

۳- اسامی مرکب:

در زبان ترکی آذربایجانی به دو طریق:

۱) از طريق بهم پیوستن کلمات ناهمانند

۲) از طريق توالی کلمات همانند تشکیل می شوند.

تشكيل اسامي مركب بطريق بهم پیوستن کلمات ناهمانند

الف) از بهم پیوستن دو اسم مانند (گلپری-Gülpəri)، (آرپاچای- Arpaçay)، (پینه شالوار- Pinəşalvar).

ب ) از بهم پیوستن دو اسم در حالیکه اسم دوم دارای پیوند نسبت باشد. مانند:

(دَوَه قوشو- Dəvəquşq)، (ایت بورنو-İtburnu)، (قوزو قولاغي-Quzuqulağı)، (ايلان باليغي-İlanbalığı)، (كهليك اوتو-Kəhlikotu)، (آياق قابي- Ayaqqabı).

ج ) از بهم پیوستن اسم با کلمات وصفي. مانند:

(آغداش-Ağdaş)، (قارا بولاق-Qarabulaq)، (ساری گؤز-Sarıgöz)، (قیرخ آياق-Qırxayaq)، (آجي چاي-Acıçay).

د ) از بهم پیوستن اسم با فعل مانند: (آغاج دلن-Ağacdələn)، (آش سوزولن-Aşsüzülən)، (اوت بیچن-Otbiçən)، (سوسپن- Susəpəb).

تشکیل اسامي مرکب به طریق توالی کلمات مانند:

الف) به طریق تکرار متوالي يك اسم مانند: (اویون-اویون= Oyun-oyun)

ب) بطریق توالی دو اسم که از لحاظ معنی تقارن و مشابهتی در میان آنها باشد.

مانند: (اوغول - اوشاق Oğul-uşaq)، (قوهوم - قارداش Qohum-qardaş)، (قویون - قوزو Qoyun-quzu).

ج) بطريق تكرار يك اسم در حالیکه حرف اول اسم دوم تغییر صوتی پیدا می کند و معنی خود را از دست می دهد. مانند:

(اوشاق - موشاق Uşaq-muşaq)، (آدام - مادام Adam-madam)، (ایش - ميشİş-miş)، تشکیل اسامي مرکب به این طریق به خصوص در زبان گفتار (محاوره) بسیار رایج بوده و یکی از خصوصیات زبان ترکی آذربايجاني محسوب مي گردد.

د) به طریق توالي اسامي متضاد، مانند: {آلیش- وئریش Alış-veriş}، {گنجه -گوندوزGecə-gündüz}.

ادامه دارد...