همراهان گرامی، به دلیل اهمیت موضوع زبان مادری در حفظ هویت ملل، از آنجایی که در کشور ایران ملل غیرفارس از تحصیل به زبان مادری محروم هستند و در این میان جهت آشنایی و یادگیری علمی زبان ترکی آذربایجانی برای اکثریت بومیان و متکلمان زبان ترکی (غالب آذربایجانی) و دیگر لهجه ها در ایران و سایر کشورها، و با توجه به استقبال گسترده خوانندگان عزیزمان، سلسله دروس آموزش زبان ترکی آذربایجانی را از کتاب"مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی" به قلم محمدعلی فرزانه به صورت متوالی برایتان در نظر گرفته‌ایم. امید است که مقبول طبع عزیزانمان قرار گیرد.

قسمت قبلی

اشکال صوتی پیوندها

در زبان ترکی آذربایجانی پیوندها بطور کلی از نظر هماهنگی اصوات تابع ریشه‌ها هستند و سرنوشت اصوات آنها معمولا از روی آخرین صائت کلمه ایکه به آن می پیوندند تعین مي گردد. باین ترتیب برخلاف ریشه‌ها که اشکال صوتي ثابت و تغییر ناپذیری دارند اکثریت بزرگ پیوندها ) باستثناي پيوندهاي تك صامتی که الزاماً بیش از یک شکل ندارند و تعدادي از پيوندهاي چند صوتی که در زیر به آنها اشاره خواهد شد ) به اقتضاي قانون هماهنگی اصوات در زبان ترکی آذربايجاني، بیش از یک شکل دارند.

البته این تفاوت شکلی پیوندها در زبان تنها در حدود تفاوت صوتي آنها مطرح بوده و هرگز نباید از آنها بمنزله پیوندهای جداگانه که مفاهیم متفاوتی را ارائه میدهند تعبیر کرد.

پیوندها از نظر هماهنگی با ریشه‌ها ممکن است دارای اشکال زیر باشد:

1. پيوندهاي تك صوتي که از يك صوت بي صدا تشكيل مي شوند تنها يك شكل مي توانند داشته باشند مانند ( آنلام – anla-m )، ( ياشلار yaşla-r)

۲ .پيوندهاي تك صوتی که از زبان صوت صدادار باز (a,e) تشکیل میشوند بدو شکل نوشته مي شوند. ( باشا – baş-a ) ، ( ائله el-ə ) ، ( اویونا - oyun-a ) ، ( اؤلچویه – ölçüy-ə )

۳ .پيوندهاي تك صوتي که از يك صوت صدادار بسته (ü, i, u, ı) تشکيل مي شوند، به چهار شکل نوشته مي شوند. مانند ) باشي - başı )، ( اَلي - əli )، گؤزو - gözü )، ( بويو - boyu )

۴ .پيوندهاي چند صوتی که صوت صائت آنها صدادار باز باشد نیز بدوشکل نوشته مي شوند. مانند )باخان bax-an ) ( گوره ن – gör-ən ) ( قازما - qaz-ma )، ( گزمه gəz-mə ).

۵- پیوندهای چند صوتی که صوت صائت آنها صدادار بسته باشد نیز به چهار شکل نوشته مي شوند. مانند )باخیب bax-ıb ) ( بیلیب - bil-ib ) ( گؤروب – gör-üb ) ( دوروب (dur-ub

به این ترتیب در زبان ترکی آذربایجانی پیوندها با تمام انواع متنوع آن از نظر مطابقت با ریشه‌ها و الفاظی که بر آنها می پیوندند از سه حالت يك شكلي ، دو شکلي و چهار شكلي خارج نیستند.

و اما شناخته ترین پیوندهای چند صوتی که تنها داراي يك شكل هستند عبارتند از:

پیوند ( کَن – kən ) مانند : با خارکن ، ایسته رکن ، گؤرورکن.

پیوند ( كي - ki ) مانند : آغاجدا كي ، يئرده -كي.

پیوند ( گیل gil ) مانند : بابا - گیل ، خالاسي - گیل.

پیوند ( داش - daş ) مانند : یولداش ، وطنداش.

پیوند ( باز - baz ) که از زبان فارسی وارد زبان تركي آذربایجانی شده؛ مانند اویون باز، قوش باز و غیره...

پیوندهای توصیفی

پيوندهاي توصيفي در کلمات بلافاصله بعد از ریشه‌ها جای می گیرند و بدین لحاظ هر گاه ریشه‌ها را عناصر بنيادي درجه اول کلام محسوب داریم، پیوندهاي توصيفي موقعيت عناصر كلامي يا مورفمهاي درجه دومي را خواهند داشت که حالت پیوستگی ثابت و پا برجائي را با ریشهها دارند.

نقش اساسي پيوندهاي توصيفي در كلام يك نقش ماهوي يا داخلی است. باين معني که پيوندهاي

توصيفي بالحاق به آخر ريشه‌هاي وصفي و فعلی در معني و مدلول آنها ایجاد تصرف کرده و اشکال و كلماتي بوجود مي آورند که ضمن اینکه با مفهوم ریشه رابطه و مشابهت دور یا نزديکي را حفظ مي کنند، بشکل کلمات جداگانه‌ای در می آیند که برای نامیدن مفاهیم مشخص و مستقلی از اشیاء و اشخاص و حرکات و حالات به کار می روند.

پيوندهاي توصيفي داراي اشکال گوناگون بوده و از نظر دایره عمل و حدود رواج در زبان یکسان نیستند.

بعضي از پيوندهاي توصيفي حدود عمل بسيار وسيعي دارند و باصطلاح پیوندهای فعال یا باورر محسوب مي شوند، ولی برخی دیگر دایره عملشان محدود بوده و پیوندهای غیر فعال هستند.

پيوندهاي توصيفي، هنگام الحاق به آخر ریشه‌هاي وصفي و فعلي نه تنها کلماتی از نوع ریشه بوجود مي‌آورند، بلکه می توانند مفهوم گرامری آنرا تغيير داده ريشه وصفی را تبدیل به کلمه فعلي و بالعكس نمایند. با در نظر گرفتن این اصل پیوندهاي توصيفي را مي توان بشكل زير طبقه بندی کرد:

۱ . پیوندهائیکه بالحاق به آخر ریشه‌هاي وصفي كلمات پيوندي وصفي تشکیل میدهند. مانند: (داشلیق - das_liq ) ( يازيچي - yazı_çı ) ( سوسوز su_suz ) ( قورخولو - qorxu_lu، (پیسليك - pis_lik).

۲. پیوندهائیکه با الحاق به آخر ریشه‌هاي فعلي كلمات پيوندي وصفي ايجاد می کنند. مانند: ( tapma_ca - تاپماجا)، (iç_gi - ایچگي)، ( yapış_qan- یاپیشقان )، (bil-gin - بیلگین ).

۳ .پیوندهائیکه با الحاق به آخر ریشه‌هاي فعلي افعال پيوندي تشکيل مي دهند. مانند: ( سيلينمك - sil_in_mak ) ( گؤروشمك - gor_is_mak )، (بيلديرمك - bil_dir_mak )

پیوندهائی که با الحاق به آخر ریشه هاي وصفي افعال پيوندي بوجود می آورند. مانند: (باشلاماق - baş_la_maq )، ( سرينله‌مك – sərin_lə_mək )، (يا خينلاشماق yaxın_laş_maq).

شاید مناسبتر می‌بود اگر انواع پيوندهاي توصيفي بر حسب طبقه‌بندي فوق اینجا نقل مي شد. ولی چون هنگام بحث از اقسام كلمات باشكال مختلف این پیوندها اشاره خواهد رفت، نقل آنها در اینجا امري تکراري و زايد بنظر مي رسد.

ادامه دارد...

در قسمت بعدی از (پیوندهای تصریفی) برایتان خواهیم نوشت.