همراهان گرامی، به دلیل اهمیت موضوع زبان مادری در حفظ هویت ملل، از آنجایی که در کشور ایران ملل غیرفارس از تحصیل به زبان مادری محروم هستند و در این میان جهت آشنایی و یادگیری علمی زبان ترکی آذربایجانی برای اکثریت بومیان و متکلمان زبان ترکی (غالب آذربایجانی) و دیگر لهجه ها در ایران و سایر کشورها، و با توجه به استقبال گسترده خوانندگان عزیزمان، سلسله دروس آموزش زبان ترکی آذربایجانی را از کتاب"مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی" به قلم محمدعلی فرزانه به صورت متوالی برایتان در نظر گرفته‌ایم. امید است که مقبول طبع عزیزانمان قرار گیرد.

قسمت قبلی

بنیاد صوتی کلمات

کلمات به هنگام تلفظ به صورت واحدهاي متمايزي از دهان خارج مي شوند. واحدهاي صوتي در بنیاد صوتي كلمات به صورت اصوات تکی و یا به حالت گروه صوتي نمودار ميشوند. واحدها در ایجاد و تشكيل كلمات نقش بس مهمي دارند. این اهمیت از آنجا ناشي است که کلمات از ترادف و توالي عادي اصوات به وجود نیامده، بلکه از پیوستگی زنجیری آنها به وجود می آیند. جهاز صوتي هنگام تلفظ يك كلمه اصوات تشکیل دهنده آنرا به صورت مستقل و مجزا و با ایجاد فاصله و سکوت در میان هر صوت ادا نکرده؛ بلکه به همراه ادای صوت قبلي بي آنکه به حال سکونت عادی برگردد و وقفه اي حاصل کند به ادای صوت بعدي مي پردازد. اصوات در جريان يك چنين تسلسل، زنجیری به دو شکل آميختگي و پیوستگی خودنمایی می کند آن عده از اصوات که حالت آميختگي به خود می گیرند، گروه صوتی واحد و یکپارچه ای به وجود می آورند. جهاز صوتي در ادای این گروه صوتی یکپارچه به حرکات خود استقامت واحدي مي دهد و به این ترتیب هر گروه، صوتي مانند صوت تكي با يك حركت و در یک ضربه از دهان خارج مي شود.

كلماتي که در بنیاد صوتی آنها بیش از یک گروه وجود داشته باشد گروههای صوتی با یکدیگر حالت الحاق پیدا میکنند. منتها این الحاق بصورت آمیختگی نبوده بلکه به شکل پیوستگی انجام می گیرد. يعني صوت آخر گروه ماقبل با صوت اول گروه ما بعد پیوند می خورد و این پیوند بی آنکه در اصوات دیگر گروه موثر باشد به جهاز صوتي امکان می دهد که بی آنکه وقفه ای حاصل کند حالت خود را برای اداي گروه صوتي دوم تغییر دهد و به این ترتیب حلقه های پیوند خورده گروههاي يکپارچه صوتي تسلسل کلمه را به میان می آورند.

گروه‌هاي يکپارچه صوتي که به این کیفیت در ساختمان کلمات به چشم می خورند، هجا خوانده می شوند. بنابراین هجا آنچنان واحد صوتی است که با يك ضربه و به همراه حرکت از جهاز صوتي خارج مي شود. هجا وقتي تنها از يك صوت تشکیل شود یکپارچگی آن بسیار طبیعی است و وقتی از دو یا چند صوت تشکیل شود، یکپارچگی آن بسیار طبیعی است و وقتی از دو یا چند صوت تشکیل گردد چنان حالت امتزاجی به خود مي گيرد که برای ادای آن حرکت جهاز صوتي كافي است.

نقش اصوات صائت در ساختمان هجا

یکی از موارد برتری و اساساً مهمترین مورد برتری و تفوق اصوات صائت بر صامت، نقش مهم و تعیین کننده آن در تشکیل هجاست. هجا همواره در مرکز خود يك صوت صائت دارد به عبارت دیگر هر کلمه به تعداد اصوات صائت خود هجا دارد.

باید گفت که برای وجود هجا يك صوت صائت لازم و کافی است. کافی است از این لحاظ که بعضی از هجاها فقط از يك صائت تشکيل مي شوند. البته تعداد هجاهاي تك صوتي زياد نبوده و موارد آن از کلمات معدود تك هجايي و هجای اول بعضی از کلمات چند هجایی و يك عده پیوندهاي تك هجايي تجاوز نمی کند. اکثریت بزرگ هجاها از ترکیب دو یا چند صوت به وجود می آیند که این نوع هجاها نیز حداقل و حداکثر همان يك صوت صائت را دارند و در همه حال، براي هجا داشتن بیش از یک صوت صائت مقدور نیست. زیرا جهاز صوتي قدرت اداي دو صوت صائت را در آن واحد و با یک حرکت ندارد؛ بنابراین برای وجود يك هجا يك صائت لازم و کافی است.

اصوات صامت هنگام تلفظ در سر راه خود به مانع برمي خورند و صداي آنها در وراي سدي که در مجراي صوتي ايجاد مي شود قطع می گردد و همین امر امکان امتزاج پذیری را از صامتها سلب مي کند و در این مرحله تنها با پا درمیانی و دخالت صوت صائتي مجراي صوتي به حال عادي برمي گردد و براي اداي صامت بعدي مهيا مي شود.

به پیروی از همین خصوصیت است که هر صامت امتزاج با صائت ما بعد را بر امتزاج با صائت ماقبل ترجيح مي دهد و وقتي يك صامت در وسط کلمه میان دو صائت قرار می گیرد از نظر هجایی حتماً به صائت بعد از خود می پیوندد. اساساً تك صائتي بودن هجاي اول يك عده از کلمات که با صائت شروع می شوند به همین علت است. زیرا در این قبیل كلمات صامتي که بلافاصله بعد از صائت آغاز کلمه می آید تمایل ترکیب با صائت بعد از خود را دارد.

هجاهای باز هجاهای بسته

از توضیح بالا چنین بر می آید که همه هجاها مي بايد به يك صائت ختم شوند ولي در ترکيب صوتي كلمات خلاف آن نیز رخ مي دهد. این امر در دو مورد اتفاق مي افتد. مورد اول وقتي است که صامت حرف آخر کلمه باشد و دیگر بعد از آن حرف صائتي نيايد و مورد دوم موقعیست که دو صامت در وسط کلمه کنار هم قرار گیرند در این حالت صامت اولی به صائت ماقبل خود می پیوندد و صامت دوم براي الحاق به صائت بعد از خود آزاد می ماند.

هجا وقتي به صائت ختم شود هجاي باز خوانده میشود زیرا صداي آن به اقتضاي طبيعت صوت صائت بدون برخورد با هیچ مانعي ميتواند به نحو دلخواه کشش پیدا کند ولی هر جا به صامت ختم شود به آن هجاي بسته اطلاق میشود زیرا جریان صوت به مقتضای طبیعت صامت الزاما قطع مي گردد.

با توجه به ترتیب توالي اصوات صائت و صامت در هجاها این نکته خود به خود روشن مي گردد که در زبان تركي آذربایجانی در اول هجاها و کلمات به دو صامت متوالی و در آخر هجاها و کلمات به سه صامت متوالي نمي توان برخورد و تنها در وسط کلمه توالي سه صامت امکان دارد که در این صورت هم دو صامت به صائت قبل از خود و صامت سوم به بعد از خود می پیوندد. این ترتیب توالي اصوات نيز يكي از خصوصیات زبان ترکی آذربایجانی بوده و در ترکیب صوتي آن عده از کلمات دخیل که توالی آنها مغایر با ترتیب فوق باشد موجب يك رشته دگرگونيهاي صوتي مي گردد.

ادامه دارد...

در قسمت بعدی از چگونگی "انواع هجاها"با ذکر مثال، برایتان خواهیم نوشت.