همراهان گرامی، به دلیل اهمیت موضوع زبان مادری در حفظ هویت ملل، از آنجایی که در کشور ایران ملل غیرفارس از تحصیل به زبان مادری محروم هستند و در این میان جهت آشنایی و یادگیری علمی زبان ترکی آذربایجانی برای اکثریت بومیان و متکلمان زبان ترکی (غالب آذربایجانی) و دیگر لهجه ها در ایران و سایر کشورها، و با توجه به استقبال گسترده خوانندگان عزیزمان، سلسله دروس آموزش زبان ترکی آذربایجانی را از کتاب"مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی" به قلم محمدعلی فرزانه به صورت متوالی برایتان در نظر گرفته‌ایم. امید است که مقبول طبع عزیزانمان قرار گیرد.

قسمت قبلی

پیوندهای تصریفی

پيوندهاي تصريفي به منظور آماده ساختن کلمات جهت انجام نقش گرامری و براي ايجاد همبستگي میان عناصر مختلف کلام به آخر کلمات آورده مي شوند پیوندهاي تصريفي، بر خلاف پيوندهاي توصيفي که نقش خود را در داخل کلمه و در جهت معني و مدلول جدید بخشیدن به آن انجام مي دهند، کاري به معني و مدلول کلمه نداشته و وظیفه خود را در خارج از چارچوب آن و بصورت ایجاد ارتباط ما بين عناصر مختلف کلام به انجام مي رسانند.

پيوندهاي تصريفي به‌ ا‌عتبار وظیفه گرامری خود در کلماتی که ناگزیر از قبول هر دو نوع پیوند توصيفي و تصريفي هستند بعد از پيوندهاي توصيفي جاي مي گيرند. به‌اين ترتيب پيوندهاي تصريفي از نظر ارتباط با ريشه‌ها وضعی گذرا و ناپايدار ولي از حيث شمول و حدود عمل شامل‌تر و همگانی‌تر از پيوندهاي توصيفي هستند.

پيوندهاي تصريفي در مورد هر یک از اقسام کلمات به نحو خاصي عمل مي کنند. بعبارت دیگر هر یک از اقسام كلمات برحسب اشکال و مشخصات خود پيوندهاي تصريفي ويژه اي دارند. بنابراین پیوندهایی که برای حالت‌پذیر ساختن کلمات وصفي به کار مي روند، هر چند در مواردي از نظر شکل شبیه پیوندهایی باشند که در تصريف فعل به کار مي روند از نظر نقش گرامری از هم فرق خواهند داشت. در زبان ترکی آذربایجانی پيوندهاي تصريفي كلمات وصفي عبارتند از:

پیوند جمع، پیوندهای تمليك يا نسبت، پیوندهای حالت و پیوند استفهام.

و پيوندهاي تصريفي فعل عباتند از:

پیوندهای وجه، پيوندهاي زمان، پیوندهای شخص، پیوند استفهام و پیوندهای وصف و حالت که هنگام بحث از اقسام کلمات به‌هر یک از آنها بطور جداگانه اشاره خواهد رفت.

اصل توالی پیوندها

اصل توالی و تسلسل پیوندها یکی از خصوصیات بارز و جهات نمایان زبانهاي ترکي و از آن جمله زبان ترکی آذربايجاني است. بموجب این اصل هر پیوند در جریان الحاق به آخر كلمات هر قدر دایره شمول و حدود عمل آن محدودتر باشد به ریشه نزدیکتر و به میزانی‌که دایره‌ی شمول و حوزه‌ي عمل آن وسیعتر باشد در فاصله دورتري از ریشه جای می گیرد.

بطوریکه در سطور فوق اشاره‌، رفت پیوندهای توصیفی در ساختمان کلمات جلوتر از پيوندهاي تصريفي جایگزین میشوندو ولی توالی پیوندها بهمین حدود محدود نمانده و اشکال مختلف هر یک از دو نوع و بخصوص پیوندهاي تصريفي داراي درجات تقدم و تأخر هستند. اینک با يك نگاه سطحي به اشکال منتزع ساختمان کلمه‌ی ( یاز- ي - چي - لار - يميز - دان _ yaz-ı-çı-lar-ımız-dan) و یا کلمه‌ی (ايسته - ك - لي - لر - ينيز - ه _istə-k-li-lər-iniz-ə ترتيب توالی پیوندها را میتوان مشاهده کرد.

اصوات کمکی

تلفیق پیوندها با ریشه‌ها و همچنین ترتیب تقدم و تأخر آنها به‌دو صورت انجام می گیرد. در حالت اول پیوند الحاقي مستقیماً و بدون دخالت هیچ عامل دیگر با ریشه پیوند مي يابد ولي در حالت دوم الحاق پیوند با میانجیگري يك عامل صوتي انجام می پذیرد. این عامل صوتی که معمولا یکی از اصوات است نقش یک گذرگاه صوتی را ایفا می کند.

در جریان الحاق پیوندها، اصوات كمكي وقتي حق دخالت پیدا میکنند که دو صوتی که پهلو به پهلو قرار می گیرند، از يك جنس بوده و تلفظ متوالی آنها غیر ممکن باشد. در این صورت هر گاه حروف متقارن از نوع صائت باشد صوت کمكي صامت و بالعکس خواهد بود.

از اصوات صائت چهار صوت ((ü,u,i,ı)) و از اصوات صامت ((نn-)) و ((يy-)) و در مواردی نیز ((سs-)) وظیفه صوت کمکی را انجام می دهد.

اقسام کلمه از نظر مدلول و معنی

کلمات که شرح ساختمان صوتي و شكلي آنها گذشت، از نظر معني و وظیفه‌ای‌ که در کلام بر عهده دارند، به‌دو دسته تقسيم مي شوند: كلمات اصلي، كلمات كمكي.

کلمات اصلی به آن دسته از کلمات اطلاق مي‌شود که داراي معني و مدلول مستقل و معین بوده و در كلام وظیفه بیان و توصیف نام و چگونگی و حرکت اشیا و اشخاص و نمودها را بر عهده دارند. کلمات اصلي به منزله مصالح بنيادي کلام بوده و با پذیرش پيوندهاي توصيفي و تصريفي كار همبستگي اجزاي کلام را در قالب گیری اندیشه و مقصد و بیان مفاهیم میسر سازد.

كلمات اصلي به انواع وصفي و فعلي تقسيم مي شوند. کلمات وصفي که اقسام اسم و صفت و ضمیر و ظرف را در بر میگیرند براي بيان اسامي و اوصاف و اشکال موجودات و مفاهيم وكلمات فعلی که انواع و اشکال و وجوه مختلف افعال را شامل میشوند. براي توصيف تغییرات و حرکات، آنها به کار می‌روند. کلمات کمکی که از آنها تحت عنوان عمومي ادات ميتوان نام برد داراي معني و مدلول مستقل نبوده و تنها وظیفه ایجاد مناسبات گرامری مابین کلمات وصفي و فعلي را بر عهده دارند. قسمت عمده کلمات رایج در زبان را کلمات اصلي تشکيل مي دهند و تعداد کلمات کمکی در مقام مقایسه با آنها بسیار کم است.

اينك در زیر اقسام کلمات و مشخصات آنها را بطور جدا گانه و به اجمال از نظر می گذرانیم.

ادامه دارد...

در قسمت بعدی توضیح "اسم" را باهم مرور خواهیم کرد.