همراهان گرامی، به دلیل اهمیت موضوع زبان مادری در حفظ هویت ملل، از آنجایی که در کشور ایران ملل غیرفارس از تحصیل به زبان مادری محروم هستند و در این میان جهت آشنایی و یادگیری علمی زبان ترکی آذربایجانی برای اکثریت بومیان و متکلمان زبان ترکی (غالب آذربایجانی) و دیگر لهجه ها در ایران و سایر کشورها، و با توجه به استقبال گسترده خوانندگان عزیزمان، سلسله دروس آموزش زبان ترکی آذربایجانی را از کتاب"مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی" به قلم محمدعلی فرزانه به صورت متوالی برایتان در نظر گرفته‌ایم. امید است که مقبول طبع عزیزانمان قرار گیرد.

قسمت قبلی

ساختمان شکلی کلمات

در زبانهای پیوندی که زبان ترکی آذربایجانی هم از آن زمره است در ساختمان شكلي كلمات دو شکل متمایز از هم میتوان تمیز داد از این دو نوع شکل که به آسانی از یکدیگر قابل تشخیص هستند. شکل اول داراي حالت ثابت و معني و مدولول مستقل بوده و شکل دیگر وضع ثابت و مفهوم مستقل نداشته و فقط داراي وظيفه مفهوم پذيري و ايفاي نقش گرامری است هر یک از این دو شکل از نظر بنیاد صوتي ممكن است از یک صوت واحد، از یک هجا و یا از پیوستگی چند هجا تشکیل شده اشکالی را که دارای شکل ثابت و معني و مدلول مستقل هستند و در کلمه عموما جاي اول را احراز می کنند ریشه و اشکالی را که حالت ثابت و مفهوم مستقل نداشته و تنها با الحاق به آخر ریشه‌ها عمل مفهوم پذیری و جایگزینی در کلام را بر آنها میسر می سازند، پیوند می خوانند.

ریشه

ریشه قسمت اصلی و تغییر ناپذیر کلمه است که داراي معني و مدلول مستقل است و در کلام رأساً و یا به صورت ترکیب با پیوندها به کار میرود. ریشه به منزله پایه و بنیان کلمه محسوب می شود که اشکال ترکیبی مختلف کلمه بر روی آن بنیان می گردد. ریشه یا هسته هر کلمه را بسیط ترین و کوچکترین شكل غير قابل انفكا ک آن كلمه ميتوان محسوب داشت که در صورت بهم ریختگی و کاستن حتي يك حرف از مجموع حروف آن موجودیت شکل از بین می‌رود و چهار چوب آن در هم می ریزد.

ریشه به استثنای موارد نادر در بنیان خود بیش از یک صدا دارد ریشه‌هایی که از ترکیب دو یا چند صدا به وجود می آیند، ممکن است یک یا چند هجایی باشند. در گروه ترکی آذربایجانی زبانهاي التصاقي ریشه‌ها معمولا تك هجایی هستند.

امروزه ما در مقام کاوش ریشه‌های بسیاری از کلمات به اشكال تك هجايي مي رسيم. در کلماتي هم که نتیجه برسي به ریشه‌هاي تك هجايي نمي رسد، اگر شواهد و قراینی از ادوار قدیمتر در دسترس باشد، مطمئنًا ریشه‌هاي تك‌هجایی آنها هم به دست خواهد آمد هر گاه ریشه‌های رایج در زبان امروز ملاک قرار گیرند اکثریت ریشه‌ها تك‌هجایی هستند و تعداد قليلي هم که به جاي مي ماند عموما دو هجایی می باشند.

ریشه‌ها اشكال صوتي مستقلی هستند که موجودات و مفاهیم و جنبه‌ها و حالات و حرکات آنها را بطور منفرد و بدون در نظر گرفتن وابستگی متقابل آنها مشخص می سازد و از این لحاظ نام مجرد موجودات و مفاهیم و جنبه‌ها و حالات و حرکات آنها به شمار می‌روند.

ریشه‌ها از نظر مدلول و معنی به دو نوع عمده تقسیم می شوند. نوعی از آنها برای نامیدن موجودات بیجان و جاندار و اوصاف و حالت آنها و نوع دیگر برای بیان تغییرات و حرکات موجودات و مفاهيم بكار مي روند. ریشه‌های نوع اول را ریشه‌هاي وصفي يا اسمي و ريشه‌هاي نوع دوم را ریشه‌هاي كنشي يا فعلي مي توان نامید. ( البته علاوه بر ریشه‌های وصفي و فعلي ریشه‌هاي نوع سومي نيز در زبان هستند که از آنها به عنوان ریشه‌هاي اداتی می توان نام برد. ولی چون این ریشه‌ها از یک يك طرف به خودي خود فاقد معني و مدلول بوده و از طرف دیگر قابلیت پذیرش پیوند ندارند، لذا در این تقسيم بندي منظور نگردیده است.

اصولا کائنات از موجودات و مفاهیم و تغییرات دائمي آنها به وجود می آیند. از این مقوله که مستلزم و مکمل یکدیگرند، نخستين يعني موجودات و مفاهیم، کلیه هستي‌هاي جاندار و بیجان و صووَر و اشکال مختلف آنها را در بر میگیرند. دومي يعني تغييرات مداوم هر نوع حرکت وحدوث و کنش اشیا و نمودها را در بستر زمان و مکان شامل میشود. به این ترتیب ریشه‌های وصفی در حکم اسامی خود اشیا و پدیده‌ها و ریشه‌هاي فعلي به منزله اسامی حرکات و کنش های آنهاست.

اشیاء و نمودها مستقلا و خودی خود وجود دارند ولی حرکات و کنشها در عین حال که ذاتی اشیا و نمود ها هستند به هر صورت ناشی از وجود آنها می باشند. بنابراین، ریشه‌های وصفی که نماینده موجودات و پدیده ها هستند، در کلام هم به طور بسیط و هم به حالت پذیرش پیوند، ولی ریشه‌های فعلي عموماً به صورت قبول پیوند به کار می روند.

ریشه‌ها ترکیبات صوتی ثابتی هستند که قبلاً در زبان به وجود آمده و تثبیت شده اند. زبان برای نامیدن موجودات و مفاهیم و حالات و حرکاتی که در خارج از دایره شمول ریشه‌های رایج و متداول در آن باشد، معمولًا ريشه‌هاي جديد وضع نمی کند، بلکه با تلفیق خاص مصالح موجود زبان‌، لغات و ترکیبات مناسبي وضع می کند.

کار ایجاد لغات و ترکیبات جدید برای نامیدن نمودها و مفاهیم جدید درهر یک از زبانها به شکل و شیوه خاص انجام می شود. در زبانهای پیوندی پسوندی این کار به صورت الحاق پیوندهای مناسب به آخر ریشه‌های موجود زبان و تشکیل کلمات الحاقی از يك طرف و به شکل پیوستن دو یا چند کلمه و تشکیل کلمات مرکب از طرف دیگر انجام می گیرد.

ادامه دارد...