همراهان گرامی، به دلیل اهمیت موضوع زبان مادری در حفظ هویت ملل، از آنجایی که در کشور ایران ملل غیرفارس از تحصیل به زبان مادری محروم هستند و در این میان جهت آشنایی و یادگیری علمی زبان ترکی آذربایجانی برای اکثریت بومیان و متکلمان زبان ترکی (غالب آذربایجانی) و دیگر لهجه ها در ایران و سایر کشورها، و با توجه به استقبال گسترده خوانندگان عزیزمان، سلسله دروس آموزش زبان ترکی آذربایجانی را از کتاب"مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی" به قلم محمدعلی فرزانه به صورت متوالی برایتان در نظر گرفته‌ایم. امید است که مقبول طبع عزیزانمان قرار گیرد.

قسمت قبلی

نگاهي به تبدّلات صوتي در كلمات زبان تركي آذربايجاني

زبان پديده زنده ايست که بر وفق گرايش طبيعي خود تحت تأثير شرايط تاريخــــي تغيير و تحول مي يابد. کلمات رايج هر زبان، در دوران حيات کمابيش طولاني خود، ازنظر صوتي دچـار تغييـرات و تبـدلاتي مي گردند که از آن به عنوان تبدلات صوتي آن زبان، مي توان نام برد.

جریان تبدیل و دگرگونی اصوات بر خلاف آنچه که تا قبل از پیدایش زبانشناسي علمي تصور می شد. يك امر تصادفي نبوده بلکه بر اساس گرایش طبیعی و سیره و مشخصات صوتی زبان انجام می گیرد. به عبارت دیگر، تبدلات صوتی در کلمات زبان که معمولا به صورت جایگزین شدن يك صوت به جاي صوت دیگر، جا‌به‌جا شدن دو صوت سقوط یك صوت از جرگه اصوات كلمه، تاثير يك صوت در صوت همجوار خود و از این قبیل رخ میدهد. پیش از آنکه مولود تصادف باشد ناشی از تمایل و کششی است که در بنیاد صوتی زبان موجود است. کما اینکه در تبدیل و دگرگونی‌های اصوات تنها آواهائی که از نظر گروه‌بندی به نحوی از آنجا با یکدیگر تشابه و تقارن گروهی دارند با هم روبرو میگردند و این حادثه هرگز ما بین دو صوت نا متجانس رخ نمی دهد.

تبدلات صوتی مانند دگرگوني‌هاي ديگري که در زبان صورت می پذیرد بیشتر و به مقیاس وسیعتر در زبان گفتار بروز میکند و از آنجا به زبان نگارش نیز راه می یابد. ما در لهجه‌ها و شیوه‌های مختلف هر زبان به موارد تغییر و تبدیل و حذف و افزایش فزون از شمار اصوات برمی خوریم. اساساً آنچه لهجه‌ها و شیوه‌هاي مختلف يك زبان را از یکدیگر متمایز میکند و به آنها خصوصيت مي بخشد مبنا و ملاك سنجش و تطبیق آنها با یکدیگر و یا زبان ادبی میگردد، در درجه اول همین مسئله رخدادهاي صوتي است.

تبدلات صوتی کلمات را در هر زبان از دو نقطه نظر مي توان مورد بررسي و سنجش قرار داد: از نقطه نظر تاریخی، از نقطه نظر تصويري.

منظور از بررسی و سنجش تبدلات اصوات از نقطه نظر تاريخي بررسي دگرگوني‌هائي است که طي مراحل تاریخی در اشکال صوتی زبان رخ می دهد. مطالعه تبدلات صوتي يك زبان از نقطه نظر تاريخي بر مبناي مقايسه وتطبيق اسناد و آثاری انجام میشود که از ادوار تاریخی از آن بر جای مانده است. و چون آثار بازمانده از گذشته هر زبان معمولا کسوت زبان ادبی را به خود دارد، بنابراین بررسی تبدلات صوتی زبان از نظر تاریخی در حقیقت بررسی دگرگوني‌هاي صوتي حاصله در زبان ادبی را در برمی‌گيرد.

براي بررسي تبدلات صوتي زبان ترکي آذربايجاني از نقطه نظر تاريخي، خواه در ادواري که اين زبان بــــا زبانهاي خويشاوند سرنوشت مشترك داشته و خواه در ادواري که بصورت مستقل به تحول تاريخـي خود ادامه داده است ـــ مآخذ و آثار باارزشي از نوع الـواح و سـنگ نوشـته هـاي ترآـي آذربايجـاني قديم، کـه در آسياي مرکزي به دست آمده و تاريخ کتابت آنها به دوهزار سال تخمين مي شود، کتاب ‘ديوان لغات الترك‘ اثر بسيار معروف و مشروح محمود کاشغــري که از تأليف آن بالغ بر نـه قـرن سـپري گشته است، ‘الادراك للسان الاتراك ‘ تأليف ابوحـــيان اندلسي، لغت ابن مهنـا، کتـاب دده قورقـود و از قـرن هشتم و نهم به بعد، نوشته‌هاي شاعران و سخنوراني که آثارخود را دراين زبان نوشـته انـد، در دست است که مطالعه و بررسي آنها خطوط و مشخصـات کلـي دگرگـوني‌هـاي صـوتي کلمـات زبـان ترکي آذربايجاني را مشخص مي سازد.

و اما غرض از بررسي تبدلات صوتي يك زبان از نظر تصويري بررسي و تعيـين مغايرتهـا وتـــفاوت‌هـائي است که مابين اشكال صوتي زبان ادبــي يك زبان مفروض با زبان‌هاي خويشاوند از يك طرف و با لهجه‌ها و شيوه‌هاي مختلف تكلم خود آن زبان از طرف ديگر وجود دارد. بررسي و مقايسه ويژگيهاي صــوتي زبان امروزي با زبان‌هاي خويشاوند و همچنين سـنجش تبـدلات صوتي رايج در لهجه‌ها و شيوه‌هاي تكــلم امـروزي ترکـي آذربايجـاني بـا زبـان ادبـي آن، مسـتلزم فرصتي فراخ و کاري مستمر است و چون منظور اصلي ارائه نمونه‌ها و شـواهدي از تبـدلات صـوتي در زبان ترکي آذربايجاني است، به نشان دادن مواردي از تبدلات صوتي رايج در يك لهجه {لهجه تبريز} ــ اکتــفا مي رود.

حالات تبديـل

تبديل، حالتي است که يك صـدا در مواضع مختلف کلمه، جاي خود را به صداي ديگر که به نحوي ازانحا با آن تشابه گروهي دارد، مي سپارد. تبديل اصــوات در لهجه‌ها و شيوه‌هاي زبان ترکي آذربايجاني جنبه عمومي دارد. يعني هم در صائت‌ها و هم در صامت‌ها رخ ميدهد.

الف ــ تبديل صائتها

تبديل اصوات صائت ممكن است به صورت تبديل صائت‌هاي پسين به صائت هاي پيشين و بـالعكس، تبديل صائت‌هاي مستقيم به صائت هاي منحني و بالعكس، تبديل صائت هاي باز به صائتهاي بسته و بالعكس اتفاق افتد. اينك در زير مثالهائي از شكل اول آن يعني تبديل صـائت هاي پســين به پيشـــين ذکر مي شود:

ــــ اَ ə => a اَ : قــارا ــــ <= qara قــره -ـqərə ، ياخــا ــ<= yaxa يخــه ــ yəxə ، آياق ــ <= ayaq اياخ ــ əyax ، ياخين ــ <= yaxın يَخين ــ yəxin ، قارداش ــ <= qardaş قردش ــ qərdəş ، آلچا ــ <= alça الچه ــ .əlçe

ــــ اِe => a اِ : قايماق ــ qaymaq <= قئيماق ـــ qeymaq ، قـايچي ـــ qayçı <= قيچـي ـــ qeyçi ، قاينانا ــ qaynana <= قئينانا ــ qeynan ، يايلاق ــ yaylaq <= ييلاق ــ yeylaq . ــ ı => i : آجي ــ acı <= آجي ــ aci ، قاپي ــ qapı <= قاپي ــ qapi ، ياشـيل ــ yaşıl <= ياشيل ــ yaşil ، ساري ــ sarı <= ساري ــ sari .

ادامه دارد...