همراهان گرامی، به دلیل اهمیت موضوع زبان مادری در حفظ هویت ملل، از آنجایی که در کشور ایران ملل غیرفارس از تحصیل به زبان مادری محروم هستند و در این میان جهت آشنایی و یادگیری علمی زبان ترکی آذربایجانی برای اکثریت بومیان و متکلمان زبان ترکی (غالب آذربایجانی) و دیگر لهجه ها در ایران و سایر کشورها، و با توجه به استقبال گسترده خوانندگان عزیزمان، سلسله دروس آموزش زبان ترکی آذربایجانی را از کتاب"مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی" به قلم محمدعلی فرزانه به صورت متوالی برایتان در نظر گرفته‌ایم. امید است که مقبول طبع عزیزانمان قرار گیرد.

قسمت قبلی

۳-صائت "ı"

در میان نه مصوت زبان تركي آذربايجاني، فقط صائت “ı” همیشه شکل کوتاهتر از متعارف دارد و به لحاظ همین نقص، خود نیز استعداد نمودار شدن به صورت هجاي مستقل در اول کلمات را ندارد و در این قبیل موارد معمولا جای خود را به صائت 'i' که از لحاظ تشابه صوتي نزدیکترین مصوت است واگذار می کند. بنابراین کلماتی که هجای اول آنها از صائت 'ı' تشکیل شده باشد در زبان نگارش این صوت با نقض قانون هماهنگي صائتها جاي خود را به صائت 'i' مي سپارد، مانند: اینانماق - inanmaq (باورداشتن) ، ایلان - ilan (مار) و...

این قبیل کلمات حتی اگر مانند ایلیق - ılıq (ولرم) و ایشیق - ışıq (روشن) و ايلديريم - ıldırım (رعد) در زبان تکلم با “ı” تلفظ شوند، در زبان نگارش مطلقاً با “i” نوشته مي شوند و به این ترتیب صائت “ı” از حق قرار گرفتن در اول کلمه محروم بوده ولی در سایر موارد با صائتهای دیگر حقوق برابر دارد.

۴- صائت‌هایÖ, ö, e

بطوریکه در هماهنگی اصوات صائت اشاره رفت صوت e از گروه اصوات صائت راست و اصوات o و ö از گروه صائت‌هاي منحني تنها در هجای اول کلمات ترکی آذربایجانی بکار میروند و امکان شرکت در هجاهاي بعدي را ندارند و با اینکه صوت “o” در موارد چندي به كمك حرف « و V-» در هجاي دوم كلماتي مانند آلوو - alova (اَلو) ، بوخوو - buxov) (پابند) ، بوزوو - buzov (گوساله) ، قاشوو- qaşov (قشو) و غیره شرکت میکند، این امر ناشی از رخدادهاي صوتي بوده و به غیر از موارد معدود فوق هر کلمه‌ای که در هجاي بعدي آن يكی از این حروف باشد، مسلماً جزو کلمات دخیل(وارداتی) خواهد بود.

شرکت نداشتن سه صائت بالا در هجاهای اول قهراً آنها را از شرکت در پیوندها نیز محروم مي سازد و بنابراین در ترکیب پیوندها نیز نشانی از آنها دیده نمی شود.

۵- صائت ترکیبی

صائت ترکيبي يا ديفتونگ آوائی است که از امتزاج و وحدت دو صوت صدادار حاصل مي شود. صائت ترکيبي که در بعضي از زبانها مانند انگليسي و فرانسه به مقدار زیاد رایج است، در زبان ترکي آذربايجاني بجز در بعضي از شيوه‌هاي محلي به چشم نمي خورد.

صائت تركيبي از همجواري دو صائت در يك هجا به وجود مي آيد. صائت‌هائي که در کلمه پهلو به پهلو قرار مي گيرند، هنگام تلفظ در آغاز صداي صائت اولي و سپس صداي صائت دومي را به خود می گیرند و بنابراین حکم صداي واحدي را پیدا می کنند و در ترکیب کلمه نیز نقش صائت تکی را به عهده می کشند.

علت رایج نبودن صائت ترکیبی در زبان تركي آذربايجاني بدان جهت است که در این زبانها هر هجاتنها يك صائت مي تواند داشته باشد و دیگر اینکه در دو هجاي همجوار يك كلمه نیز دو صائت پهلو به پهلو قرار نمی گیرند و هر گاه در مواردی مثلاً در محل الحاق پیوندها به ریشه‌ها چنين حالتي رخ دهد، معمولا با دخالت صوت صامتي ميان اين دوصائت فاصله ايجاد مي شود. خلاصه اینکه در زبان ترکی آذربايجاني صائت تركيبي وجود ندارد وهرگاه كلماتي با این حالت پیدا شوند، مسلماً جزو كلمات دخيل خواهند بود.

٦ ـ صامت دوقلو (مشدد)

منظور از صامت دوقلو، پهلو به پهلو قرارگرفتن دو صامت همجنس است. حالت جمع آمدن دو صامت در يك رشته از زبانها رایج بوده و از جمله در کلمات زبان عربي معمولا بصورت ادغام حرف اول در حرف ثاني و تشدید پذیرفتن حرف دوم انجام مي شود. صامت هـاي دوقلو در ریشه‌هاي کلمات تركي آذربایجاني تنها در تعداد محدودي از کلمات مانند اَللي _ əlli ( پنجاه) ، بللي _ bəlli) (آشکار) ، سككيز səkkiz (هشت) ، دوققوز – doqquz (نُه) و غیره به چشم مي خورد که عموماً ناشي از رخدادهاي صوتي است. به غير از اين موارد استثنا که تعداد آنها نیز بسیار اندک است، هر کلمه‌ای که در ریشه خود صامت دوقلو داشته باشد، مسلماً از کلمات دخیل است. ضمناً در برخي از کلمات پيوندي وقتي صامت آخر ریشه با صامت اول پیوند از يك جنس باشد صامت دوقلو ایجاد می شود. مانند اَممك - əmmak (مکیدن)، يئللر - yellər (بادها)، سئللر - sellər (سیل‌ها).

صامت دوقلو در نگارش به صورت دو حرف نشان داده مي شوند.

۷- ویژگیهای مربوط به صامتهاي y-ي، g -گ، k- ك، x- خ، ğ-غ، q- ق

در کلمات زبان ترکی آذربایجانی علاوه بر هماهنگي گروهي صائتها هماهنگی‌هائي نيز در يك رشته از کلمات تركي آذربايجاني مابين صائتها و برخي از صامتها از یک طرف و میانِ گروه‌هاي مختلف صامتها از طرف دیگر به چشم می خورد که از آن میان ویژگیهای مربوط به صامت‌های پسین کامي يعني «ق ، غ ، خ ، ك ، گ ، ي» در خور دقت است.

از اصوات فوق ق، غ، خ در کلمات اصیل معمولا به همراه صائت‌هاي ستبر و «ك» و «گ» با صائت‌هاي نازك بكار مي روند و تنها صامت ' ي ' استعداد شرکت با دو گروه صائت را دارد

علاوه بر خصوصیت فوق، این اصوات ویژگیهای دیگری نیز به شرح زیر دارند:

صوت «ق» در اول و وسط تمام کلمات و همچنین در آخر کلمات چند هجائي مي آيد ولي در آخر كلمات تك هجائي نمي آيد و ضمنا این حرف در آخر کلمات چند هجائي وقتي با صوت صائت روبرو شود، تبدیل به «غ» مي گردد، مانند: یارپاق - یارپاغین yarpaq - yarpağin ، اوشاق - اوشاغا uşaq - uşağa.

صوت «غ» در اول کلمات به طور کلی و همچنین در آخر کلمات چند هجائي نمي آيد و تنها در وسط کلمات چند هجائي وآخر كلمات تك هجائي مي آيد مانند بوغاز - boğaz ، ساغلام - sağlam ، آغ - ağ و داغ -dağ؛ ودر آن عده از کلمات دخیل که با حرف «غ» آغاز ميشوند مانند «غم، غني، غزل» و امثال آن، حرف «غ» در تکلم و نگارش به «ق» تبدیل می شود. {غملی- qəmli، غني- qəni، غزل- qəzəl}.

صوت «خ» در اول و وسط کلمات چند هجائي و در آخر كلمات تك هجائي نوشته می شود. مانند : خيرتدك – xırtdək ( حلقوم) و توخوماق - toxumaq) (بافتن) و چوخ - çox (بسیار) و باخ - bax نگاه کن). ولي در آخر کلمات چند هجائي نمي آيد و بنابراین آنچه از این نوع کلمات در لهجهها و شیوه‌هاي مختلف زبان تکلم به صوت خ - x ختم می شود، در زبان نگارش هر گاه صائت قبل از آن ستبر باشد به صورت «ق» و اگر نازک باشد به شکل «ك» نوشته مي شود، مانند: (آلماخ - آلماق almax - almaq خریدن) ، بيلماخ- بيلمَخ - بيلمك bilmax - bilmэk دانستن).

صوت «ك» در آخر کلمات چند هجائي وقتي با صوت صائت روبرو شود، تبديل به «ي» مي گردد. مانند {سوموك-سومويه sümüyə - sümük _استخوان - به استخوان} و {اينه ك - اينه يي گاو - گاو را inəyi-inək }.

ادامه دارد...