همراهان گرامی، به دلیل اهمیت موضوع زبان مادری در حفظ هویت ملل، از آنجایی که در کشور ایران ملل غیرفارس از تحصیل به زبان مادری محروم هستند و در این میان جهت آشنایی و یادگیری علمی زبان ترکی آذربایجانی برای اکثریت بومیان و متکلمان زبان ترکی (غالب آذربایجانی) و دیگر لهجه ها در ایران و سایر کشورها، و با توجه به استقبال گسترده خوانندگان عزیزمان، سلسله دروس آموزش زبان ترکی آذربایجانی را از کتاب"مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی" به قلم محمدعلی فرزانه به صورت متوالی برایتان در نظر گرفته‌ایم. امید است که مقبول طبع عزیزانمان قرار گیرد.

قسمت قبلی

به موجب قانون هماهنگی صائت‌های راست و منحنی در زبان ترکی آذربایجانی، خواه در ریشه‌ها و خواه در پیوندها، بعد از صائت راست، صائتهای راست و بعد از صائت منحني تنها صائتهاي منحتي بسته و یا صائتهاي راست مي‌آیند.

به این ترتیب قانون راست و منحنی دو شق متمایز پیدا میکند که بر طبق شق اول آن هر صائت راست به وسیله چهار صائت راست يعني a ، ə ، ı و i تعقيب ميشود ( صائت e تنها در هجاي اول كلمات تركي آذربايجاني ظاهر ميشود و امکان نمودار شدن در هجاهاي بعدي را ندارد و چون دو صوت از این چهار صوت يعني ı و a ستبر و دو صوت دیگر یعني i و ə نازک هستند، بنابراین هر کلمه به طور مشخص روي دو راست ستبر و یا سه راست نازك بنياد می شود.

اما بر طبق شق دوم از این قانون در هر کلمه بعد از صائت هاي منحني يعني ü, u, ö و o تنها صائت‌هاي منحني بسته يعني ü و uو يا صائت‌هاي راست i - ı - e و a مي آيد. وقتي ستبري و نازکي اصوات هم در نظر گرفته شود در هر کلمه صائت‌هاي منحني ستبر، يعني u وo به وسیله صائت‌هاي u - i a- و صائت هاي منحني نازك يعني ü و ö به وسیله - ü - i وə تعقیب می شوند.

نتایج حاصله از تطبیق دو قانون هماهنگی ستبر و نازک و راست و منحني اصوات صائت را در کلمات ترکی آذربایجانی به شکل زیر میتوان خلاصه کرد :

اگر صائت هجای اول کلمه یکی از اصوات ı و a باشد صائت‌های دیگر آن نیز از همین نوع خواهند بود. مانند : یاخین - yaxın ، يا خينليق - yaxınlıq ، يا خينليقلاردا - yaxınlıqlarda ، قيوراق - qıvraq ، قیوراقليق - qlvraqlıq ، قیوراقلاشماق - qıvraqlaşmaq .

اگر صائت هجاي اول كلمه يكي از اصوات i - ə و e باشد صائت‌‌های دیگر از نوع i و e خواهند بود. مانند : كسيك – kəsik ، كسديرمك – kəsdirmək ، کسدیریلمیش – kəsdirilmiş ، يئمَك-yemək ، yedirtmək – يئديرتمك، yeyimcil – يئییمجيل، ، isti - ايستي، ايستيليك- İstilik، ایستیلشمه - istiləşmə .

اگر صائت هجای اول کلمه یکی از اصوات u و o باشد صائت‌های دیگر از نوع ü وi خواهند بود. مانند : پوزغون – pozğun ، پوزغونلاشماق - pozğunlaşmaq ، اوتانماق - utanmaq ، اوتاندیرماق – utandırmaq .

اگر صائت هجای اول کلمه یکی از اصوات ü و ö باشد صائت‌هاي بعدي از نوع ü - i و ə خواهند بود. مانند : اؤپوش - öpüş، اؤپوشمك – öpüşmək ، دوزلتديرمك – düzəltdirmək ، اورَك – ürək ، اورَكلي – ürəkli ، اورَكلنمك – ürəklənmək

۲ - زبان کوتاه صائت

زبان ترکی آذربایجانی در اساس زبان کوتاه صائت است. در کلمات اصیل این زبان به استثنای موارد معدود که ناشی از رخدادهاي صوتي است مصوتها اعم از اینکه رأساً و به صورت منفرد و یا به حالت امتزاج با يك صامت هجا تشكيل دهند همواره داراي شکل کوتاه متعارف هستند و تغییری که در میزان کشش صوتی آنها در مواضع مختلف کلمه روي مي‌دهد نامحسوس است. در میان نُه صائت زبان تركي آذربايجاني تنها صائت “ı” وضع خاصی دارد که در زیر جداگانه توضیح داده خواهد شد.

در زبان تركي آذربايجاني مصوتهای کشیده به مقدار قابل ملاحظه در کلمات دخیل به چشم مي خورند. هر چند در قسمتی از این کلمات صائتها شکل کشیده خود را از دست داده و از نظر صوتي استحاله یافته‌اند، با وجود این کلمات و لغاتي هستند که کشش صائت‌هاي خود را با خود دارند.

اصولا در زبانهای فارسي و عربي صائتها از لحاظ درجه کشش با مصوتهای زبان ترکی آذربايجاني اختلاف فاحش دارند. بطوریکه هر گاه اصوات صدادار را در زبان فارسی شش فقره به حساب آوریم يعني اَ ، اِ ، اُ ، آ ، اي ، او. سه صوت از این شش صائت، يعني اَ، اِ ، اُ شكل كوتاه و سه صوت دیگر يعني آ ، او ، اي شکل کشیده دارند و این فقره تقریباً با همین مشابهت در زبان عربي صدق می کند. با این فرق که در عربی سه حرف « واي » که به نام حروف عله شناخته می شوند چيزي جز شکل (ــَــِــُـ) کشیده نیستند.

این اختلاف در درجه کشش اصوات صائت زبان ترکی آذربایجانی با زبانهای عربی و فارسی در عیار هجاهای این زبانها مستقیماً تأثیر میکند. در زبان ترکی آذربايجاني، هجاها اعم از اینکه رأساً از یک صائت و یا از امتزاج صائت و صامت تشکیل شوند عیار مساوی دارند. ولی در واحد فارسي و عربي هرگاه عیار هجاهایی را که با صائتهای کشیده مجهزند واحد حساب کنیم، درجه کشش هجاهاي مصوت عادي نصف واحد خواهد بود. این موضوع به خصوص در شعر حائز اهمیت فوق العاده است. در ترکی آذربایجانی به لحاظ مساوي بودن عيار صوتي هجاها، قالب طبيعي شعر وزن هجا است. در صورتی که در عربی و فارسی به جهت عدم تساوي صوتي هجاها وزن شعر عروض است.