همراهان گرامی، به دلیل اهمیت موضوع زبان مادری در حفظ هویت ملل، از آنجایی که در کشور ایران ملل غیرفارس از تحصیل به زبان مادری محروم هستند و در این میان جهت آشنایی و یادگیری علمی زبان ترکی آذربایجانی برای اکثریت بومیان و متکلمان زبان ترکی (غالب آذربایجانی) و دیگر لهجه ها در ایران و سایر کشورها، و با توجه به استقبال گسترده خوانندگان عزیزمان، سلسله دروس آموزش زبان ترکی آذربایجانی را از کتاب"مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی" به قلم محمدعلی فرزانه به صورت متوالی برایتان در نظر گرفته‌ایم. امید است که مقبول طبع عزیزانمان قرار گیرد.

قسمت قبلی

الف - تطابق ستبر و نازک(قالین و اینجه)

تطابق ستبر و نازک که از آن به عنوان قانون تطابق عمومي نيز نام مي برند عبارت از هماهنگی و تجانس صائت‌هاي ستبر و نازك در يك كلمه با یکدیگر است. به موجب این اصل، اصوات صدادار يك كلمه باید یا تماماً از نوع ستبر و یا از نوع نازک باشند کلمه خواه در حالت بسیط باشد مانند آيري - ayrı – (سوا)، اويون - oyun (بازي) ، ديلك - dilək (آرزو) ، گؤزل- gözəl (زیبا) و خواه در حالت ترکیب با پیوندها مانند آیریلیق - ayrılıq ( جدائي)، اويونچو- oyunçu (بازیگر)، diləklərimiz- دیلكلريميز (آرزوهاي ما) ، گؤزه لليك - gözəllik (زيبائي)، این خصوصیت را حفظ می کند.

از نقطه نظر اصل هماهنگی ستبر و نازک ریشه ها و پیـوندها در کلمات ترکی آذربایجانی به دو نوع ستبر صائت و نازك صائت تقسيم ميشوند. منتها با در نظر گرفتن اینکه ریشه‌ها عناصر اصلی و ثابت کلمات بوده و ساختمان صوتی آنها در آغاز بر اساس صائت ستبر یا نازک بنیاد گردیده است. این تقسيم بندي در مورد آنها از نظر ذاتي صدق میکند به این معنی که هر ریشه برحسب اینکه بر اساس صائت‌هاي ستبر يا نازک بنیاد شده باشد بیش از یک شکل معین ندارد ولی پیوندها عناصر الحاقي و متغیر بوده و شکل صائتهاي آنها به مقتضاي صائت ریشه تعیین میگردد و بدین جهت هم، هر پیوند بر حسب اینکه به ریشه ستبر یا نازک پیوند یابد، شكل صوتي ستبر يا نازک خواهد داشت.

در زبان ترکی آذربایجانی مانند هر زبان دیگر علاوه بر ریشه‌ها و لغات اصیل، یك رشته الفاظ وكلمات دخیل نیز رایج است. الفاظ و کلمات دخیل در برابر قانون هماهنگی ستبر و نازك وضع یکسانی ندارند. یک عده از این کلمات مانند خسته، اثر، حسرت، شفق وغیره از نظر ساختمان صوتی با قانون همآهنگی مطابقت دارند. عده دیگری از کلمات دخیل در زبان اصلي صائت‌هاي ستبر و نازک را یکجا در ترکیب متني خود دارند و منتها بعد از دخول در زبان ترکی آذربایجانی در نتیجه تبدیلاتی که از نظر قبول تابعیت زبان مقصد در اصوات صائت آنها رخ داده هماهنگی صوتی پیدا کرده اند مانند ( راحات-راحت)، (تاماشا- تماشا)، ( پارچا-پارچه)، (ساواد- سواد)، (صاندیق-صندوق) (آدام- آدم و غیره...

همچنین عده دیگری از کلمات نیز هستند که ساختمان صوتي آنها تقریباً دست نخورده و از تأثیر قانون همآهنگی برکنار مانده اند. در این قبیل کلمات نوع ستبر یا نازک پیوند از روی آخرین صائت کلمه دخيل تعيين مي گردد.

اصل هماهنگی ستبر و نازک که یکی از پابرجاترین قوانین زبان‌هاي تُركي آذربایجانی بوده و از بارزترین ویژگیهای این زبانها است، در زبان ترکی آذربایجانی به نسبت سایر زبانهای همگروه با وسعت و استحکام بیشتری اجرا می شوند.

ب - همآهنگی صانتهای راست و منحنی

علاوه بر تجانس و هماهنگی ستبر و نازك، يك نوع تطابق و توالی دیگر نیز در اصوات صائت كلمات ترکی آذربایجانی به چشم می خورد که مربوط به هماهنگی صائت‌های راست و منحتي است و از آن نیز به عنوان تطابق خاص می توان نام برد. البته این قانون از نظر قدمت و عمومیت مانند قانون هماهنگی ستبر و نازک نیست و با اینکه در زبان ادبی در حدود ریشه‌ها کما-بیش رعایت می شده در پیوندها چندان مراعات نگشته و حکومت پابرجائی نداشته است و تنها بعد از آنکه گرامر زبانهاي تركي و مخصوصاً ترکی آذربایجانی به صورت متديك تدوین یافته و الفبای آنها تغییر پیدا کرده در زبان ادبي بموقع اجرا در آمده است.

به موجب این قانون در زبان ترکی آذربایجانی خواه در ریشه‌ها و خواه در پیوندها، بعد از صائت راست صائتهای راست و بعد از صائت منحني تنها صائتهاي منحني بسته و یا صائتهای راست مي‌آیند.

به موجب این قانون در زبان ترکی آذربایجانی خواه در ریشه‌ها و خواه در پیوندها، بعد از صائت راست صائتهای راست و بعد از صائت منحني تنها صائتهاي منحني بسته و یا صائتهای راست مي آید،

الف - تطابق ستبر و نازک

تطابق ستبر و نازک که از آن به عنوان قانون تطابق عمومي نيز نام مي برند عبارت از هماهنگی و تجانس صائت‌هاي ستبر و نازك در يك كلمه با یکدیگر است. به موجب این اصل اصوات صدادار يك كلمه باید یا تماماً از نوع ستبر و یا از نوع نازک باشند کلمه خواه در حالت بسیط باشد مانند آيري - ayrı (سوا)، اويون - oyun (بازي) ، ديلك – dilək (آرزو)، گؤزل - gözəl (زیبا) و خواه در حالت ترکیب با پیوندها مانند آیریلیق - ayrılıq جدائي)، اويونچو - oyunçı (بازیگر) ، دیلكلريميز- diləklərimiz (آرزوهاي ما )، گؤزه لليك - gözəllik (زيبائي)، این خصوصیت را حفظ می کند.

از نقطه نظر اصل هماهنگی ستبر و نازک ریشه ها و پیـوندها در کلمات ترکی آذربایجانی به دو نوع ستبر صائت و نازك صائت تقسيم ميشوند. منتها با در نظر گرفتن اینکه ریشه‌ها عناصر اصلی و ثابت کلمات بوده و ساختمان صوتی آنها در آغاز بر اساس صائت ستبر یا نازک بنیاد گردیده است. این تقسيم بندي در مورد آنها از نظر ذاتي صدق میکند به این معنی که هر ریشه برحسب اینکه بر اساس مائت هاي ستبر يا نازک بنیاد شده باشد بیش از یک شکل معین ندارد ولی پیوندها عناصر الحاقي و متغیر بوده و شکل صائتهاي آنها به مقتضاي صائت ریشه تعیین میگردد و بدین جهت

هم، هر پیوند بر حسب اینکه به ریشه ستبر یا نازک پیوند یابد، شكل صوتي ستبر يا نازک خواهد داشت.

در زبان ترکی آذربایجانی مانند هر زبان دیگر علاوه بر ریشه‌ها و لغات اصیل یك رشته الفاظ وكلمات دخیل نیز رایج است. الفاظ و کلمات دخیل در برابر قانون هماهنگی ستبر و نازك وضع یکسانی ندارند. یک عده از این کلمات مانند خسته اثر حسرت شفق وغیره از نظر ساختمان صوتی با قانون هماهنگی مطابقت دارند. عده دیگری از کلمات دخیل در زبان اصلي صائت‌هاي ستبر و نازک را یکجا در ترکیب مئتي خود دارند و منتها بعد از دخول در زبان ترکی آذربایجانی در نتیجه تبدلاتی که از نظر قبول تابعیت زبان در اصوات صائت آنها رخ داده هماهنگی صوتی پیدا کرده اند مانند ( راحات-راحت)، (تاماشا- تماشا)، (پارچا-پارچه)، (ساواد-سواد)، (صاندیق، صندوق)، (آدام- آدم) و غیره...

بالاخره عده دیگری از کلمات نیز هستند که ساختمان صوتي آنها تقریباً دست نخورده و از تأثیر قانون هماهنگی برکنار مانده اند. در این قبیل کلمات، نوع ستبر یا نازک پیوند از روی آخرین صائت کلمه دخيل تعيين مي گردد.

اصل هماهنگی ستبر و نازک که یکی از پابرجاترین قوانین زبان‌هاي تركي آذربایجانی بوده و از زبانها است در زبان ترکی آذربایجانی به نسبت سایر زبانهای همگروه با بارزترین ویژگیهای این وسعت و استحکام بیشتری اجرا می شوند.

ب - هماهنگی صائتهای راست و منحنی

علاوه بر تجانس و هماهنگی ستبر و نازك، يك نوع تطابق و توالی دیگر نیز در اصوات صائت كلمات ترکی آذربایجانی به چشم می خورد که مربوط به هماهنگی صائت های راست و منحتي است و از آن نیز به عنوان تطابق خاص می توان نام برد. البته این قانون از نظر قدمت و عمومیت مانند قانون هماهنگی ستبر و نازک نیست و با اینکه در زبان ادبی در حدود ریشه‌ها کمابیش رعایت می شده در پیوندها چندان مراعات نگشته و حکومت پابرجائی نداشته است و تنها بعد از آنکه گرامر زبانهاي تركي آذربایجانی به صورت متُديك تدوین یافته و الفبای آنها تغییر پیدا کرده در زبان ادبي بموقع اجرا در آمده است.

ادامه دارد...