همراهان گرامی، به دلیل اهمیت موضوع زبان مادری در حفظ هویت ملل، از آنجایی که در کشور ایران ملل غیرفارس از تحصیل به زبان مادری محروم هستند و در این میان جهت آشنایی و یادگیری علمی زبان ترکی آذربایجانی برای اکثریت بومیان و متکلمان زبان ترکی (غالب آذربایجانی) و دیگر لهجه ها در ایران و سایر کشورها، و با توجه به استقبال گسترده خوانندگان عزیزمان، سلسله دروس آموزش زبان ترکی آذربایجانی را از کتاب"مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی" به قلم محمدعلی فرزانه به صورت متوالی برایتان در نظر گرفته‌ایم. امید است که مقبول طبع عزیزانمان قرار گیرد.

قسمت قبلی

انواع هجاها

در زبان ترکی آذربايجاني هر هجا حداقل از یک و حداکثر از چهار صدا تشکیل می شود. هجاهاي تك صوتي و چهار صوتي هر يك داراي يك نوع و هجاهاي دو صوتي و سه صوتي هر يك داراي دو نوع هستند. به این ترتیب امکان دارد در ساختمان صوتي كلمات شش نوع هجا به کار رفته باشد:

۱- هجاهائی که از صائت تکي تشکیل شوند: مانند هجاهاي o و a و i در کلمات O (او) ، [ آچیق- açıq ] (باز) ، [اینان - inan] باور کن. این هجا شامل كلمات معدود تك صائتي و هجاي اول يك نوع كلمات دو یا چند هجائي است که با صائت آغاز مي شوند.

۲ - هجاهائی که از صائت - صامت تشکیل میشوند؛ مانند: هجاهاي en ، ul ، at در کلمات [ آت- at] (اسب)، [ اولدوز - ulduz ] (ستاره) ، [ اَنليك - ənlik ] (سرخاب). این هجا در یک نوع كلمات تك هجائي و در هجای اول کلمات دو یا چند هجائي که با حروف صائت شروع شوند خود نمائی می کند.

٣- هجاهائی که از صامت - صائت تشكيل مي شوند، مانند: هجاهاي gə ، ri ، ba ، de در کلمات [ دئه- de ] (بگو) ، [ باخیش - baxış ] (نگاه) ، [ اَريمك - ərimək ] (آب شدن) ، [ اسیر گه مك - əsirgəmək] (دریغ داشتن). این هجا در یک نوع كلمات تك هجائي و در مواضع مختلف کلمات چند هجائي ديده مي شود.

٤ - هجاهائي که از صامت - صائت - صامت تشکیل میشوند. مانند هجاهاي kin, poz, bax, lüm در کلمات [ باخ - bax] (بنگر) ، [ پوزقون - pozqun ] (آشفته) ، [ تيكينتي - tikinti ] (ساختمان) ، [ گولومسه مك - gülümsəmək ] (تبسم کردن). این هجا نیز در یك نوع كلمات تك هجائي و در مواضع مختلف کلمات چند هجائي به کار مي رود.

ه - هجاهائی که از صائت - صامت - صامت تشکیل میشوند مانند ört ، alt در کلمات [ آلت - alt ] (زیر) ، [ اؤرتمك – örtmək ] (پوشیدن). این هجا نیز در يك نوع كلمات تك هجائي و در هجاي اول بعضی کلمات چند هجائي مشاهده می شود.

٦ - هجاهائی که از صامت - صائت - صامت - صامت تشکیل میشوند. مانند şalt, qorx, dörd, ınc در کلمات [ دؤرد- dörd ] (چهار) ، [ قور خماق - qorxmaq ] (ترسیدن) ، [ بوشالتماق- boşatmaq خالي کردن ، [ قاخينج - qaxınc] (سرکوفت). این هجا نیز در یک نوع كلمات يك هجائي و در مواضع مختلف کلمات چند هجائي به کار می رود.

تکیه

کلماتی که در ترکیب صوتی خود بیشتر از یک هجا داشته باشند هنگام تلفظ یکی از هجاها نسبت به بقیه آنها با توان و انرژی بیشتری ادا می شوند. این عمل که با یك نوع توقف و تكيه بر روي هجاي مورد نظر انجام می گیرد، کلمه را از حالت تسلسل هجاهاي يكنواخت خارج ساخته و آهنگ صوتي موجداری به آن می بخشد.

زبان ترکی آذربایجانی از نظر تکیه زبانی متعارف است. يعني مابين هجاهاي بي تکیه و تکیه دار آن از نظر شدت صوتي فرق فاحشي احساس نمي شود.

در زبان تركي آذربايجاني هجا يا هجاهاي وسط کلمه بدون تکیه است. از دو هجای اول و آخر کلمه نیز به غیر از موارد خاص که تکیه بر روي هجاي اول منتقل می شود، معمولا روي هجاي آخر کلمه قرار دارد. این مورد خاص موقعی است که کلمه در حالت امر و خطاب قرار گیرد و در این حال هر گاه کلمه به صورت عادی خوانده شود، چه‌بسا معنی دیگری از آن استنباط شود، مثلاً در مثالهای زیر :

آخار سولار درین اولماز- dərin olmaz Axar sular (معمولاً آب‌هاي روان عمیق نیستند).

آغاجدان میوه‌لری درین - agacdan meyvələri dərin (میوه ها را از درخت بچینید)

قویون اوتلار قوزو ایله- ilə qoyun otlar quzu (گوسفند با بره می چرد)

سورونو قویون گلسین - sürünü qoyun gəlsin (بگذارید "اجازه دهید" رمه بیاید)

آلما آغاجدان دوشدو - alma ağacdan düdşu (سیب از درخت افتاد)

سن او سؤزو اؤزونه آلما - sən o sözü özünə alma (تو آن حرف را به خود نگیر- به دل نگیر)

در دو مثال اول کلمه [ درین – dərin ]، در مثال دوم کلمه [ قويون - qoyun ] و در مثال سوم کلمه [ آلما - alma ] بر حسب تغییر محل تكيه معاني مختلفي مي دهند. البته محل تکیه به اقتضای پیوندهای مختلف به آخر کلمه ممکن است عوض شود در این حالت تکیه معمولا به روي يکي از هجاهای ماقبل آخر منتقل می گردد و چون این موضوع در مورد اقسام کلمات و بر حسب نوع پیوندها به اشکال خاصي رخ مي دهد، بهتر آن خواهد بود که موارد انتقال تکیه در هر مورد به طور جداگانه یادآوری شود.

ادامه دارد...

در ادامه، از «ساختمان شکلی کلمات» خوایم خواند.