همراهان گرامی، به دلیل اهمیت موضوع زبان مادری در حفظ هویت ملل، از آنجایی که در کشور ایران ملل غیرفارس از تحصیل به زبان مادری محروم هستند و در این میان جهت آشنایی و یادگیری علمی زبان ترکی آذربایجانی برای اکثریت بومیان و متکلمان زبان ترکی (غالب آذربایجانی) و دیگر لهجه‌ها در ایران و سایر کشورها، و با توجه به استقبال گسترده خوانندگان عزیزمان، سلسله دروس آموزش زبان ترکی آذربایجانی را از کتاب"مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی" به قلم محمدعلی فرزانه به صورت متوالی برایتان در نظر گرفته‌ایم. امید است که مقبول طبع عزیزانمان قرار گیرد.

قسمت قبلی

ادامه مبحث ریشه‌شناسی و پیوندها

در زبان ترکی آذربایجانی ریشه‌ها خواه هنگام پذیرش پیوند و ایجاد کلمات پیوندی، و خواه هنگام ترکیب با یکدیگر و تشکیل کلمات مرکب به جز در موارد استثنائی که ناشی از عدم تجانس اصوات است. ترکیب صوتی خود را محفوظ نگاه میدارند. مانند: باشلیق başl-lıq ، ياخشيجاYaxşı-ca ، گؤرمکgör-mək ، آلماقal-maq ، دَوَه‌ قوشو dəvə-quşu ، کهلیک اۏتوkəhlik-otu ، سؤزوئرمک söz-ver-mək ، باش قاتماق baş-qat-maq .

به این ترتیب با اینکه کلمات پيوندي عموما و کلمات مرکب اکثرا به صورت یکپارچه تلفظ شده و به همین ترتیب هم نوشته میشوند، ترکیب صوتی ریشه‌ها در آنها به وضوح نمایان است. منتها در کلمات پیوندی ترکیب صوتی پیوندها تابع ریشه‌ها بوده ولی در کلمات مرکب کلمات مفرد ترکیب صوتی خود را حفظ می کنند.

البته در زبان ترکی آذربایجانی مانند سایر زبانها مقدار قابل ملاحظه اي لغات و الفاظ دخیل نیز وجود دارد. این قبیل کلمات علاوه بر تبدیلاتی که از نظر صوتی به حکم قوانین صوتی زبان در اشکال بسيط آنها رخ می‌دهد، از نظر قبول پیونها عموما تابع قوانين صوتي زبان تركي آذربايجاني مي گردند.

کلمات پیوندی و مرکب در زبان داراي مدلول و معني مستقل بوده و مانند ریشه‌ها براي بيان اسامي و حالات و حرکات موجودات و مفاهیم به کار میروند و در کتب فرهنگ و لغت نیز در ردیف کلمات بسيط جاي وسيعي به خود اختصاص می دهند.

پیوندها

پیوندها تركيبات صوتي متغیری هستند که به خودي خود فاقد معنی و مفهوم بوده و تنها با الحاق به آخر ریشه‌ها دو وظیفه مهم و مشخص را به انجام می رسانند. از این وظایف یکی ایجاد کلمات جدید برای نامیدن مفاهيم مختلف و دیگری آماده ساختن ریشه‌ها برای ایفای نقش گرامری در زبان مي باشد.

به طوریکه در سطح بالا تصریح گردید، تعداد ریشه‌ها در هر زبان، با وسعت کم و بیش محدود بوده و به تنهائي كافي براي ناميدن کلیه اشیاء و نمودها و حالات و حرکات گوناگون آنها نیستند. بنابراین ایجاد كلمات و مشتقات مختلف بر مبناي ريشه‌هاي موجود در هر زبان امري ضروري و اجتناب ناپذیر جلوه می کند. این عمل در زبانهای مختلف بر حسب ساختمان لفظي آنها به صورت خاصی انجام مي پذيرد و در زبانهای پیوندی این وظیفه به عهده پیوندهائي محول می گردد که آنها را مي توان پيوندهاي توصيفي يا پيوندهاي سازنده نام نهاد.

از طرف دیگر ریشه‌ها به عنوان مصالح اصلي و بنيادي زبان و كلمات الحاقی که از پیوستن پیوندهای توصیفی به آخر ریشه‌ها تشکیل می شوند، موجودات و مفاهیم را به طور منفرد و مجزا از هم و حالات و حرکات را به صورت مجرد بیان میدارند. در صورتی که کائنات در طبیعت و جامعه به حالت منفرد و حركات به صورت مجرد نبوده، بلکه در یک وضع پیوستگی و ارتباط متقابل و فعل انفعال مداوم بسر مي برند و در احساس و اندیشه نیز به همین‌سان انعکاس می یابند. زبان برای اینکه از عهده بیان این روابط و همبستگی‌های متقابل برآید، ناگزیر باید ریشه‌ها و کلمات الحاقی را برای این کار مجهز سازد و این تجهیز در زبانهای پیوندی باز با الحاق یک رشته پیوندها و اشارات به آخر کلمات انجام می شود که از آنها نیز می توان به عنوان پیوندهای تصریفی نام برد.

به این ترتیب در زبانهاي پيوندي ، منجمله زبان تركي آذربايجاني وظیفه ایجاد کلمات جديد براي بيان موارد و وجوه گوناگون اشیاء و نمودها و همچنین نقش ایجاد همبستگی در میان عناصر مختلف کلام به عهده پیوندها محول است و از این لحاظ برسي دستور این زبانها بدون برسي سيستم پیوندی آن کامل و جامع نخواهد بود.

پیوندها مانند سایر اشکال کلام از اصوات تشکیل میشوند. هر پیوند در بنیان صوتی خود ممکن است از یک تا چند صوت جای دهد. تعداد پیوندهاي تك صوتي به نسبت ريشه‌هاي تك صوتي فوق‌العاده زياد است. در ریشه‌ها ، صائت بودن ريشه‌هاي تك صوتي امري الزامي است ولی در مورد پیوندها‌، چنین الزامي وجود ندارد. یعنی پیوندها ممکن است صامت تکی هم باشند. پيوندهاي تك صوتي با اصوات ریشه تلفیق می یابند و هجا تشکیل میدهند. پیوند‌هائیکه در ترکیب صوتي خود بيش از يك صائت داشته باشند ممکن است بصورت یک یا دو و در موارد نادر بصورت سه هجا نمودار شوند.

پیوندها بمنزله عناصر و مهره‌هاي تحرك زبان هستند و به همین جهت هم خيلي بیشتر از ریشه‌ها در جريان سير تاريخي زبان معروض تغییرات و تبدلات میگیرند. این تغییرات و تبدلات بصورت دگرگونیهای صوتی در بنیاد پیوندها و یا بشکل از میان رفتن یک پیوند و جایگزین شدن پیوند دیگر بجای آن رخ میدهد.

ادامه دارد...

در قسمت بعدی از «اشکال صوتی پیوند‌ها» برایتان خواهیم نوشت.