همراهان گرامی، به دلیل اهمیت موضوع زبان مادری در حفظ هویت ملل، از آنجایی که در کشور ایران ملل غیرفارس از تحصیل به زبان مادری محروم هستند و در این میان جهت آشنایی و یادگیری علمی زبان ترکی آذربایجانی برای اکثریت بومیان و متکلمان زبان ترکی (غالب آذربایجانی) و دیگر لهجه ها در ایران و سایر کشورها، و با توجه به استقبال گسترده خوانندگان عزیزمان، سلسله دروس آموزش زبان ترکی آذربایجانی را از کتاب"مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی" به قلم محمدعلی فرزانه به صورت متوالی برایتان در نظر گرفته‌ایم. امید است که مقبول طبع عزیزانمان قرار گیرد.

قسمت قبلی

افزایش صوتی

يکی دیگر از تبدلات صوتی که در لهجه ها و شيوه‌هاي تكلم زبان تركي آذربايجاني اتفاق مي افتد حالت افزایش صوتی است. این حالت عموماً ناشي از خصوصیت توالي اصوات صامت در کلمات زبان تركي آذربایجانی است و بنابراین غالباً در کلمات دخیل خودنمائی میکند. حالت افزایش صوتي نیز جنبه عمومي دارد. يعني در عين حال شامل صائتها و صامتها میگردد. افزایش صوتي ممكن است در مواضع مختلف کلمه اتفاق افتد.

الف - در صائتها :

شنبه <= şənbə - ایشنبهişənbə - ، راضي <= razi - ايراضي irazi- ، استكان <= stkan- ایستیکان istikan- ، متر <= metr- متير- metirt، فكر<= fekr - فيكيرfikir - ، قبض <= qəbz - قبيضqəbiz - ، تياتر tİyatr - <= تیاتیر- .tiyatır - tiatur

ب - در صامتها :

آچار <= açar - هاچار haçar- ، آسان <= asan - هاسات – hasat- ، نائب <= naeb - ناييب nayıb - ، زيرك <= zirək - زیرنگ zirəng - ، كيمي <= kimi - كيمين kimin- ، باخينجا - <= baxınca باخینجان baxıncan -

کاهش صوتی

در برابر حالت افزایش، حالت کاهش صوتی نیز در زبانِ تکلم اتفاق می افتد که آنهم اکثراً در کلمات دخیل به میان می آید (رخ میدهد).

الف - در صائتها :

خزینه <= xəzinə - خزنه xəznə - ، سليقه <= səliqə - سلقه səlqə - ، عرضه <= ərze – عريضه ərizə - ، خالا اوغلي - xala oğli <= خالوغ‌لی - Xaloğli ، عمي اوغلي - əmi oğli => عمی‌یوغلو – Əmiyoğlu

ب - در صامتها :

قورتارماق - qurtarmaq <= قوتارماق - qutarmaq ، اوتورماق - oturmaq => اوتوماق - otumaq ، گلیبدیر - gəlibdir => گليبدي - gəlibdi ، آلیبدیر - alıbdır => آليبدي - alıbdı ، دوست - dost => دوس - dos، چوست - çust => چوس – çus .

مبحث كلمات

كلمات ترکیبات صوتی ویژه و مستقلی هستند که از تلفیق آواها به وجود می آیند و معني و وظيفه مشخصی را در کلام تعهد میکنند. آواها در عین حال که عناصر بسیط تشکیل دهنده کلام هستند، في‌نفسه فاقد معني و نقش دستوری بوده و به تنهایی هیچ نوع نمود و حرکتی را تجسم نمي بخشند. ولي وقتي با هم تلفیق می یابند کلمه را به وجود می‌آورند که داراي معني مستقل و يا نقش مشخص گرامری بوده و در مقام اشتراک در واحدهای بزرگتر زبان يعني ترکيبات و جملات با اینکه دستخوش تغييرات شكلي مي شوند هویت اصلی خود را محفوظ می دارند. کلمات به هنگام شرکت در واحدهای بزرگتر زبان، ضمن اینکه پشت‌سرهم و تقریباً به صورت به‌هم پیوسته از دهان خارج مي گردند و در نوشتن نیز به همین سیاق نوشته میشوند؛ با اینهمه خواه در زبان گفتار و خواه در زبان نگارش از نظر شکل صوتي آغاز و انجام مشخصی دارند. این خصوصیت مجموعه کلمات زبان را به صورت منظومه‌اي نمودار می سازد که در آن الفاظ و ترکیبات صوتي ويژه‌اي که در اصطلاح زبان شناسی از آن به عنوان مورفَم نام می برند با هویت مستقل و معني و وظیفه‌اي خاص شرکت دارند.

كلمات به نُدرت از یک صوت و معمولا از ترکیب دو یا چند صوت به وجود می آیند. تعداد كلمات تك صوتي در اکثر زبانها بسیار نادر است این کلمات مانند 'آ- a' و 'او- o' طبعاً از اصوات صائت تشکیل می شوند.

کلمات از نظر ترکیب صوتي و ساختمان شکلي خود از دو جنبه مورد بررسی و مطالعه قرار مي گیرند. در بررسی کلمات از نظر بنیاد صوتی موضوع همبستگی آوایی اصوات موجود در کلمه مطرح مي شود و بنابراین از آن به عنوان بررسي ظاهري و لفظي نيزمي توان نام برد. در بررسی کلمات از نظر ساختمان شكلي موضوع نقش و وظایف اشکال متشكله كلمه مطرح می شود و به این ترتیب از ساختمان شكلي كلمات به نام ساختمان دروني يا مفهومی آنها در کلام نیز می توان نام برد.

جنبه هاي ساختمان صوتی و مفهومی در ترکیب کلمه وحدت تشکیل می دهند و با اینکه در زبان محاوره و نگارش مورد توجه و تمایز قرار نمی گیرند؛ با وجود این با اندکی دقت در بنیاد کلمات مي‌توان این دو جنبه را از هم تمیز(تشخیص) داد.

ادامه دارد...

در ادامه از «بنیاد صوتی کلمات» خواهیم نوشت.