همراهان گرامی، به دلیل اهمیت موضوع زبان مادری در حفظ هویت ملل، از آنجایی که در کشور ایران ملل غیرفارس از تحصیل به زبان مادری محروم هستند و در این میان جهت آشنایی و یادگیری علمی زبان ترکی آذربایجانی برای اکثریت بومیان و متکلمان زبان ترکی (غالب آذربایجانی) و دیگر لهجه ها در ایران و سایر کشورها، و با توجه به استقبال گسترده خوانندگان عزیزمان، سلسله دروس آموزش زبان ترکی آذربایجانی را از کتاب"مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی" به قلم محمدعلی فرزانه به صورت متوالی برایتان در نظر گرفته‌ایم. امید است که مقبول طبع عزیزانمان قرار گیرد.

قسمت قبلی

اسم:

اسم از مهمترین اجزای تشکیل دهنده کلام است و به آن دسته از کلمات وصفي اطلاق می شود که برای نامیدن موجودات جاندار و بی جان و پدیده‌ها و مفاهیم و مجردات به کار مي رود.

اسم در زبان ترکی آذربایجانی از نظر مدلول و شمول آن به اسم خاص و عام، اسم ذات و اسم معني و سایر تقسیم بندیهایی از این قبیل شامل همان جنبه‌ها و توصیفهایی است که معمولا در گرامر هر زباني عنوان میشود و اینجا برای اجتناب از اطناب از طرح و توضیح مجدد آن خودداري مي شود.

در زبان ترکی آذربایجانی چیزی که در مورد اسم و سایر اقسام کلمات بیش از پیش حائز اهمیت و دقت است، بررسی آنها از نظر اشکال ساختماني و اشکال تصریفی است.

اشکال ساختماني اسم

منظور از اشکال ساختمانی یا توصيفي اسم اشکال و انواعی است که اسم در زمینه نامیدن موجودات و مفاهیم به خود می پذیرد. اسم در زبان آذربایجانی از نظر شکل ساختماني داراي اشکال ساده پیوندی و مرکب است.

۱‌- اسم ساده: اسمی است که تنها از يك ريشه بسيط به وجود آمده باشد. مانند سو (آب) دمیر (آهن)، آی (ماه)، ایش (کار)، قار (برف)، یول (راه).

۲- اسم پیوندی: در زبان ترکی آذربایجانی تعداد کثیری از اسامي با الحاق پیوندهای توصیفی به آخر سایر انواع كلمات به وجود می آیند.

مانند: (یازیچی yazı-çı -نویسنده)، (داشلیق به معنی سنگلاخ daş-lıq)، (اویونجاق - oyun-caq «بازیچه»)، (دوشونجه -düşün-cə «معرفت»).

پیوندهایی که با الحاق به آخر کلمات وصفي و فعلي اسامي پيوندي تشکيل مي دهند، متنوع هستند و اينك در زیر به تعدادی از شناخته ترین آنها اشاره می شود.

الف پیوندهایی که با الحاق به اخر كلمات وصفي اسامي پيوندي تشکیل میدهد.

پیوند چهار شکلی lıq,lik, luq, lükاین پیوندها از رایج‌ترین و بارورترین پیوندهای توصیفی است که با الحاق به آخر كلمات وصفي، اسامی پیوندی گوناگونی به شرح زیر به وجود می آورد.

با يك عده از اسامی بسیط پیوند یافته نام پوشاک و یا ابزار مربوطه به آنها را تشکیل میدهد. مانند:

(باشليق - başlıq )، (قولاقليق - qulaq-lıq)‌، (آرخاليق- arxalıq)‌، (ديزليك - dizlik)‌، (دونلوق -donluq)، (اؤنلوك -önlük)‌.

با یک عده از اسامی بسیط پیوند یافته نامهای مربوط به جایگاه وفور یا بطور ساده مکان آنها را تشکیل میدهد. مانند:

(داغلیق - dağ-lıq)‌، (اودونلوق - odun-luq)‌، (اوزوملوك- üzüm-lük)‌، (مئشه ليك - meşə-lik).

با یک رشته از اعداد پیوند یافته اسامی مربوط به واحد مقیاس و مقدار به وجود می‌آورد. مانند:

(بئشليك - beşlik)، ( یئددیليك - yeddilik)‌، (اونلوق - onluq )، (يوزلوك - yuzlük)‌.

این پیوند علاوه بر کلمات بسیط میتواند به آخر کلمات پیوندی نیز الحاق یافته و اسامي پيوندي با مفهوم مستقل به وجود می آورد. مانند:

(قویونچولوق - qoyunculuq)‌، (ديلَنچيليك - dilangilik)‌، (آرخا داشلیق - arxadaşliq)‌، (سؤزبازلیق - sözbazlıq)، (دوشونمزليك düşünməz-lik).

پیوند چهار شکلي çü, çu, çi, çı، این پیوندها نیز از پیوندهای پر ثمر رایج در زبان آذربایجانی بوده و اسم‌هائي راجع به شغل و حرفه تشکیل می دهد. مانند:

(ديلنچي-dilənçi)‌، (يولچو - yolçu)، (سوتچو - sütçü)، (اويونچو - oyunçu)، (قالايچي - qalayçı).

مانند پيوندهاي تك شكل daş با الحاق به آخر ريشه‌هاي وصفي اسمهائی با مفهوم همبستگی ایجاد میکند. مانند: (یولداش - yoldaş)، (چاغداش -sağdaş )، (آرخاداش - arxadaş)‌، (قارداش- qardaş)«تللخیص قارين داش»‌، (آداش - adaş) «تلخیص آدداش».

پیوند تك شكلی gil که بخصوص در لهجه‌های امروزی زبان آذربایجان رواج تمام دارد با الحاق با آخر اسامي اشخاص و اقربا، نامهای مربوط با آنها را تشکیل می دهد. مانند:

(خالاسي‌گيل - Xalasıgil )، (بابام‌گیل - babamgil)، (جئیران‌گیل - ceyrangil)، (یاشارگیل - Yaşargil).

به طوری که در دو مثال آخری دیده میشود، این پیوند در اسامی مربوط به اقربا بعد از پیوند نسبت قرار می گیرد.

پيوند تك شكلي lag با الحاق به آخر بعضی از اسامی، نامهایی با مفهوم جدید تشکیل میدهد. مانند:

(یایلاق - yaylaq)، (قیشلاق - qışlaq)، (اوتلاق - ‌otlaq).

ادامه دارد...