همراهان گرامی، به دلیل اهمیت موضوع زبان مادری در حفظ هویت ملل، از آنجایی که در کشور ایران ملل غیرفارس از تحصیل به زبان مادری محروم هستند و در این میان جهت آشنایی و یادگیری علمی زبان ترکی آذربایجانی برای اکثریت بومیان و متکلمان زبان ترکی (غالب آذربایجانی) و دیگر لهجه ها در ایران و سایر کشورها، و با توجه به استقبال گسترده خوانندگان عزیزمان، سلسله دروس آموزش زبان ترکی آذربایجانی را از کتاب"مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی" به قلم محمدعلی فرزانه به صورت متوالی برایتان در نظر گرفته‌ایم. امید است که مقبول طبع عزیزانمان قرار گیرد.

قسمت قبلی

اصوات صامت از نظر کيفيت حدوث به طريق زير تقسيم بندي مي شوند :

-صامت هاي حلقي، که تنها حرف (ح-h) است.

-صامت‌هاي پسين کامي که از التقاءِ قسمت پسين زبان به قسمت پسين کام توليد مي شوند و عبارتند از :

(x-خ)، ( q- ق(، ( ğ-غ).

صامت‌هاي ميان کامي که از التقاءِ قسمت وسطي زبان به وسط سقف دهان توليد مي شوند و عبارتند از :

(ی-y)، (ک-k)، (گ-g).

صامت هاي پيشين کامي که از التقاءِ نوك زبان به قسمت قدامي کام و يا بيخ دندانهاي فوقاني توليد مي شوند، عبارتند از:

(ج-c)، (چ-ç)، (د-d)، (ژ-j)، (ل-l)، (ن-n)، ( ر-r)، (س-s)، (ش-ş)، (ت-t).

صامت هاي لب و دندان که از برخورد لب زيرين با دندان هاي قدامي بالا توليد مي شوند عبارتند از: (و-v)، (ف-f).

صامت هاي جفت لبي که از فشار دو لب بر روي يكديگر توليد مي شوند عبارتند از: (پ-p)، (م-m) و (ب-b).

٣ اصوات صامت از نظر نحوه بسته شدن مجراي صوتي در حين تكلم به گروههاي زير تقسیم‌بندی می شوند :

صامت هاي انفجاري: (ت-t)، (پ-p)، (ق-q)، (ك-k)، (گ-g)، (د-d)، (چ-ç)، (ج-c) و (ب-b)

صامت‌هاي اصطكاکي: (ز-z) ، (خ-x)، (و-v)، (ش-ş)، (س-s)، (ژ-j)، (ه-h)، (غ-ğ) و (ف-f).

صامت‌هاي شبه صائت: (ی-y)، (ر-r)، (ن-n)، (م-m) و (ل-l).

اصوات دسته آخر را بدان جهت شبه صائت مي گويند که آهنگ صوتي آنها به اصوات صائت نزديكتر است.

در ميان اينها صداي "ی-y" بيشتر از سايرين به صائت ها شباهت دارد.

اصوات که شرح خصوصيات و گروه بندي اجمالي آنها در فوق گذشت، با يكديگر به ترکيب و تلفيق يافته، کلمات يا واحدهاي مستقل کلام را به وجود مي آورند . کلمات از نظر ترکيب و امتزاج صوتي در آزادی مطلق به سر نبرده و هر کلمه مواضع آوائي خود را به طور دلبخواه بهر صوتي نمي سپارد.

در ترکيب صوتي کلمات هر زبان، يك رشته مباني و نوعي انتظام به چشم مي خورد. اين مباني و نظم، اعم از اينكه براي متكلمين زبان مفروض مكشوف يا نامشكوف باشد، خود به خود رعايت مي شود و ويژگيهاي صوتي خاص آن زبان به شمار مي آيد.

به همين جهت هم، علاوه بر لغات اصيل هر زبان که از اين ويژگيها قهراً متابعت مي کنند، لغات و کلمات بيگانه‌اي هم که وارد يك زبان مي شوند، تا خصوصيات صوتي آن زبان را نپذيرند، به تمام معنی قبول تابعيت نمي‌کنند و در اولين نظر شناخته مي شوند.

ويژگيهاي صوتي کلمات، علاوه بر اينكه از نظر کميت و کيفيت در زبانهاي مختلف يكسان نيستند، اشكال گوناگون آن در هر زبان نيز از نظر حدود عمل و شمول، حالت نسبي دارند. بعضي از اين ويژگيها بطوريكه در زير خواهيم ديد، در دايره بسيار وسيعي عمل مي‌کنند و به اصطلاح جنبه اعم دارند ولي بعضي ديگر، دايره عملكرد محدودتري دارند و به اصطلاح جنبه اخص پيدا مي کنند.

مهمترين ويژگيهاي صوتي کلمات زبان ترکي آذربايجاني را مي توان به شرح زير خلاصه کرد:

١-همآهنگي و تطابق صائت‌ها

اصل هماهنگي و تطابق گروهي اصوات صدادار، يكي از برجسته ترين ويژگيهاي صوتي زبان ترکي آذربايجاني است.

بموجب اين اصل، اصوات صائتي که در ساختمان صوتي کلمات شرکت مي کنند، به نحوي از انحاء باهم تقارن و تجانس گروهي دارند. اين اصل يكي از خصوصيات متمايز و بارز زبانهاي ترکي آذربايجاني بوده و منظره صوتي خاصي به اين زبانها مي بخشد که السنه ديگر فاقد آن هستند.

اصل هماهنگي و تجانس گروهي صائتها، تمام ساختمان کلمه، اعم از ريشه و پيوند و همچنين سلسله زنجيري پيوندها را که ممكن است به اقتضاي موقعيت کلمه در کلام به آخر آن افزوده شود، در بر مي‌گيرد. به موجب اين اصل، نخستين حرف صائت کلمه از هر گروه باشد، حروف صدادار بعدي نيز از همان گروه خواهند بود و صوت صائت غيرمتجانس را در ميان آن راه نخواهد بود. هماهنگي اصوات صائت به اقتضاي گروه بندي اصوات صائت به ستبر و نازك و راست و منحني، دو حالت پيدا مي‌کند:

تطابق ستبر و نازك، تطابق راست و منحنی.

ادامه دارد...