همراهان گرامی، به دلیل اهمیت موضوع زبان مادری در حفظ هویت ملل، از آنجایی که در کشور ایران ملل غیرفارس از تحصیل به زبان مادری محروم هستند و در این میان جهت آشنایی و یادگیری علمی زبان ترکی آذربایجانی برای اکثریت بومیان و متکلمان زبان ترکی (غالب آذربایجانی) و دیگر لهجه ها در ایران و سایر کشورها، و با توجه به استقبال گسترده خوانندگان عزیزمان، سلسله دروس آموزش زبان ترکی آذربایجانی را از کتاب"مبانی دستور زبان ترکی آذربایجانی" به قلم محمدعلی فرزانه به صورت متوالی برایتان در نظر گرفته‌ایم. امید است که مقبول طبع عزیزانمان قرار گیرد.

قسمت قبلی

اولاً - اصوات صائت، در تلفیق کلمات و واحدهای کلام نقش عناصر ترکیب دهنده را ایفا می کنند. يعني بدون دخالت و پادرمیانی آنها اصوات صامت رأساً توانایی تلفیق و امتزاج با یکدیگر را ندارند. مثلا در

کلمه باريش -barış ( آشتی) اگر دخالت صائت های ı و a نباشد صامت‌های موجود به صورت «ب، ر، ش» و در کلمه یوخسول – yoxsul ( بي چيز) هر گاه o و u نباشد، بقیه اصوات به شکل «ي - خ - س - ل تلفظ می‌شوند.

ثانياً - اصوات صائت میتوانند رأساً و بطور مستقیم هجا تشکیل دهند. در صورتیکه اصوات صامت از این مزیت بی نصیبند و برای اینکه بتوانند هجا تشکیل دهند حتماً باید با صائت تلفیق شوند.

ثالثاً - اصوات ثائت به لحاظ آزاد بودن مجرای صوتی در تلفظ آنها میتوانند به نحو دلخواه کشش پیدا کنند. بدین جهت این دسته از اصوات علاوه بر اینکه در زبانهای مختلف درجات کشش متفاوت دارند. در هر یک از زبانها نیز ممکن است هر صائت هم شکل کوتاه و هم شکل کشیده داشته باشد. در حالیکه صامتها از این جنبه نیز عاری هستند.

گروه بندی اصوات

در زبان ترکی آذربایجانی هر یک از دو دسته اصوات صائت و صامت بر حسب میزان شرکت اعضای مختلف جهاز صوتی در تلفظ آنها چند نوع گروه بندی دارند. مسئله گروه بندی اصوات بر مبناي تغییرات مخرج آوايي در هر زبان ممکن است پیش آید ولی این مسئله در گرامر زبانهای ترکی آذربایجانی حائز اهمیت خاص است.

اصوات صائت و صامت در زبان ترکی آذربایجانی به شکل زیر گروه بندي مي شوند :

الف - گروه بندی اصوات صائت

صائت ها از نظر تغییرات حاصله در حالت و وضعیت جهاز صوتی به شکل زیر گروه بندي مي‌شوند :

۱ - صائتهاي ستبر، صائت هاي نازك (قالین- اینجه)

هنگام تلفظ صائتها زبان در قسمت پسین یا پیشین به طرف کام انحنا پیدا می کند. بر حسب اینکه این انحنا در قسمت پسین یا پیشین صورت گیرد صائتها به دو دسته ستبر و نازک و یا پسین و پیشین تقسیم میشوند. از اصوات نه گانه صائت چهار صوت u, o , ı, a صانت هاي ستبر يا پسین و پنج صوت ö, ü, i, ə, e صامت هاي نازك یا پیشین هستند.

- صائت های باز صائت هاي بسته

از نقطه نظر میزان باز و بسته بودن حفره دهان در موقع تلفظ اصوات صائت به دو دسته تقسيم مي شوند : صائت هایی که هنگام ادای آنها دهان با فراخی بیشتری گشوده می شود، مصوتهای بازو صائنت‌هایی که در ادای آنها گشادگی دهان کمتر باشد مصوت هاي بسته نامیده می شوند. دراین تقسيم بندي صانت هاي ö, ü, i, ə, e جزو صائت هاي باز و صائتهاي u, o , ı, a جزو صائت‌هاي بسته محسوب مي شوند.

۳ - صائت های راست، صائت‌هاي منحني

صائت‌ها از نقطه نظر حالتی که لبها به هنگام تلفظ به خود می گیرند به دو دسته راست و منحنی تقسیم می شوند. صائتهائي که در تلفظ آنها لبها بصورت موازی بازمی شوند صائت های راست و صائت‌هایی که در تلفظ آنها لبها به حالت گرد در می آیند صائت‌های منحنی خوانده می شوند. از این نقطه نظر نظره صانت هاي ı, i, ə, e, a جزو مصوتهای راست و صائت‌هاي ü, u, ö, o جزو گروه منحني منظور مي شوند.

ب - گروه بندی صامت‌ها

صامت‌ها نیز از نقطه نظر طنين صوتي مخرج آوائي و درجه تماس اعضاي جهاز صوتی به شکل زیر گروه بندي مي شوند.

صامت‌هاي طنين‌دار، صامت‌های گنگ

اصوات طنين دار عبارتند از :

(ج-c)، (د-d)، (گ-g)، (غ- ğ)، (ژ-J)، (م-m)، (ن-n)، (ر-r)، (و-v)، (ی-y ) و (ز- z)

-اصوات گنگ عبارتند:

(چ-ç)، (ف-f)، (ه-h)، (ت-t)، (پ-p)، (س-s)، (ش-ş)، (خ-x)، (ک-k)

درمیان عده ای از اصوات این دو گروه تقارن آوائی وجود دارد صامتهای متقارت عبارتند از:

(p-b)، (ç-c)، (t-d)، (k-g)، (x-ğ)، (j-z)، (ş-s) و (x-k).

در زبان ترکی آذربایجاني مورد مصرف اصوات طنین دار بیش از اصوات گنگ است.

ادامه دارد...