به مناسبت زادروز محمد علی تربیت یکی از رجال فرهنگ و معارف آذربایجان

محمدعلی تربیت، (۱۳۱۸ – ۱۲۵۶ ه.ش) یکی از رجال فرهنگ و معارف آذربایجان که اولین کتابخانه را به مفهوم امروزی در ایران برای نخستین بار در تبریز بنیان گذاشت. نویسنده ای که با تالیف کتاب دانشمندان آذربایجان، آذربابجانیان گمنام را از پرده بیرون کشید.

محمدعلی تربیت، یکی از رجال فرهنگ و معارف آذربایجان، فرزند میرزا صادق در سال ۱۲۵۶ ش. در تبریز تولد یافت. پس از خاتمه‌ی تحصیلات ابتدایی و مقدمات علوم متداول زمان خود، به تحصیل علوم طبیعی و ریاضی و هیئت پرداخت. از سال ۱۲۷۲ تا ۱۲۷۴ ش. در مدرسه‌ی دولتی «مظفری» تبریز، به تدریس پرداخت و بعد با تشریک مساعی عده‌ای از فرهنگیان، مدرسه‌ی «تربیت» را تأسیس نمود و بعد از تعطیل مدرسه‌ی مذکور تا سال ۱۲۸۱ ش. معلم هیأت و جغرافیا و ادبیات مدرسه‌ی «لقمانیه» تبریز بود، و در همین ایام به‌اتفاق برادر خود میرزاعلی محمد‌خان، کتاب‌فروشی دایر کرد که عهده‌دار توزیع روزنامه‌ای بود.

آن کتاب‌فروشی مرکز تجمع عده‌ای از آزادی‌خواهان گشت و گویا چندی بعد از تأسیس این کتاب‌خانه، کتاب‌خانه‌ی ملّی را با کوشش اشخاصی مانند ملک‌المتکلمین، سیّد نصرالله تقوی و نصرت‌السلطنه در تهران ایجاد نمود که مانند کتاب‌خانه‌ی تبریز، مرکز تجمع آزادی‌خواهان گردید. وی، چندی نیز مغازه‌ی دوافروشی باز کرد و در آن‌جا باز هم روشن‌فکران تبریز با هم ملاقات و تبادل‌نظر می‌کردند.

محمدعلی تربیت، در سال ۱۲۸۱ ش. به‌اتفاق یوسف اعتصام‌الملک (پدر پروین اعتصامی)، میرزا حسن‌خان عدالت و سیّد حسن تقی‌زاده که برادرزن میرزا محمدعلی تربیت بود، مجله‌ی گنجینه‌ی فنون را به‌صورت نیم‌ماهه به مدت یک‌سال انتشار داد، و در حدود یک سال قبل از اعلام مشروطیت به‌اتفاق سیّد حسن تقی‌زاده و میرزا حسین‌خان طبیب‌زاده (مدیر مدرسه‌ و روزنامه‌ی کمال تبریز) عازم مصر شد و ظاهراً در انتشار روزنامه‌ی کمال که در حدود یک‌سال در مصر انتشار یافت، همکاری نمود. (۱۳۲۳ هجری‌قمری)محمدعلی تربیت پیش از پدیدآمدن مشروطیت که یکی از رجال آزادی‌خواه آذربایجان بود، در این راه زحمات بسیاری را متحمّل شد و نیز در همان دوران روزنامه‌ی «اتحاد» را به‌چاپ می‌رساند تا مردم را برای اتحاد جهت خواست آزادی آماده و روشن سازد و در این راه خدمت مهمی به ترویج معارف و آشناکردن مردم به اصول حکومت ملّی نمود.

بعد از صدور فرمان مشروطیت (۱۲۸۵ ش.) و کشمکش‌هایی که میان تبریز و دولتیان رخ داد، یکی از افراد مؤسس مجلس سرّی یا کمیته‌ی غیبی (زیرزمینی) تبریز بود که با همّت سایر هم‌فکرانش به یک کار ارج‌داری اقدام کردند و آن این‌که دسته‌ای به‌نام «مجاهد» پدید آوردند.

بعد از بمباران مجلس شورای ملّی در تهران، چون شور و مشورت در مجلس عالی منحل شد، به‌جای آن یک «هیأت مدیره» از افراد مطلع و مورد اعتماد عمومی، مرکب از دوازده نفر انتخاب کنند و با همان اختیارات مجلس عالی تا افتتاح مجلس شورای ملّی زمامدار مملکت باشد، مجلس عالی پذیرفت و تمام اختیارات خود را به آن تفویض کرد و وزراء مکلف شدند از تصمیمات آن هیأت اطاعت کنند و میرزا محمدعلی تربیت یکی از آن دوازده نفر بود.

میرزا محمدعلی چندی پس از صدور فرمان مشروطیت بر اثر انقلاب و شورش‌های داخلی، به خارجه مسافرت کرد و مدتی در اسلامبول و آلمان و کشورهای اروپایی اقامت نمود و در انگلستان با «ادوارد براون» و سیّد حسن تقی‌زاده در کتاب‌خانه‌ای بزرگ به مطالعه و تحقیق می‌پرداخت.

پس از مراجعت از این سفرهای دور و دراز در سال ۱۳۰۰ ش. نخستین‌بار به ریاست معارف آذربایجان شرقی تعیین شد و در همان اوقات (۱۳۰۱ شمسی) ماهنامه‌ی گنجینه‌ی معرفت را در حدود هشت‌ماه منتشر کرد. در همان سال، انجمنی به اسم «مجمع ادب» تشکیل داد که جلساتش هفته‌ای یک‌بار در اداره‌ی فرهنگ برپا می‌شد و به حکم علاقه‌ای که به کتاب و کتاب‌خانه داشت، یکی از اطاق‌های اداره را برای جمع‌آوری و نگهداری کتاب تخصیص داد تا کتاب‌خانه‌ی امروزی «تربیت» را بنیان نهاد و تا سال ۱۳۰۴ ش. دوباره به ریاست فرهنگ منصوب شد و در اندک مدتی مدارس متعددی دایر کرد، به‌خصوص در تأسیس مدارس دخترانه که کم‌تر سابقه‌ای در آذربایجان داشت، همّت گماشت.

از سال ۱۳۰۵ تا ۱۳۰۶ ش. ریاست معارف گیلان را عهده‌دار شد و از سال ۱۳۰۷ تا ۱۳۰۹ ش. ریاست شهرداری تبریز به او محوّل گشت. در این دوره، گورستان بزرگ «گجیل» به‌همّت وی تبدیل به گردش‌گاه زیبایی به‌نام «باغ گلستان» گشت و در زمان شهرداری او خیابان فردوسی و تربیت ساخته شد. اقدامات بسیار مهمی در زمینه‌ی عمران و آبادی انجام پذیرفت و نیز در دوره‌های دوم، هشتم، نهم و دوازدهم از طرف اهالی تبریز به نمایندگی مجلس شورای ملّی انتخاب شد.

محمدعلی تربیت این مرد بزرگوار آذربایجان در تاریخ ۲۷ دی۱۳۱۸ در تهران درگذشت و در همین شهر به خاک سپرده شد.

آثار محمدعلی تربیت عبارتند از:

۱ـ دانشمندان آذربایجان: پیرامون حدود ۱۰۰۰ تن از رجال علمی و مذهبی و ادبی و سیاسی و… این کتاب بارها به چاپ رسیده است.
۲ـ ارغنون: مجموعه‌ی مقالات و آثار قلمی آن زنده‌یاد می‌باشد که در جراید و مطبوعات آن روز انعکاس داشته است، مدتی است که در تبریز چاپ و انتشار یافته است.
۳- تاریخ مطبوعات ایران
۴- زاد و بوم
۵- تقویم تربیت
۶- تصحیح تاریخ جهانگشای نادر

و از آثار ماندنی آن فرزانه، کتاب‌خانه‌ی تربیت تبریز با نفایس و گنجینه‌های ارزشمند کتاب‌خانه‌ای است که هم‌اکنون مورد استفاده و مراجعه‌ی ارباب دانش و دانشجویان می‌باشد.