استاد علی بابازاده ایگدیر، از نویسندگان و فعالان دردآشنای آذربایجان جنوبی هست که، در راستای شناساندن چهره‌ی مرموز تفکر موسوم به پان ایرانیسم و شوونیسم فارسی به قشر جوان و جامعه تورکان ایران زحمات زیادی کشیده است.

بخش فارسی سایت Axar.az به پاس خدمات این استاد گرانمایه، سلسله مقالات اینترنتی ایشان را درج و تقدیم می‌کند.
قسمت قبلی
قسمت: ششم
جلال آل احمد و موقعیّت زبان ترکی در ایران ۶

آل احمد برای رایج بودن زبان ترکی در دربارهای ایران و تأثیرات پنهان ترکی استانبولی هم، نقشی در جهت گسترش ترکی در ایران در نظر می گیرد:

« زبان داخلی دربارهای صفوی و قاجار ترکی است و گرچه زبان رسمی و کتابت دولت به اتّکاء میرزابنویس ها و منشی های کاشی و نطنزی و محلاتی و آشتیانی فارسی است؛ امّا چه بسیار شعرها و نامه های درباری که به ترکی به باب عالی استامبول رفته است، تا از آن سمت جوابش به فارسی برگردد و اگر اغلب اصطلاحات دولتی و حکومتی مثل عدلیّه و نظمیّه و بلدیّه به تأثیر از ترکی استامبولی وارد فارسی شده است؛ به این علّت است که عدّه ای دیگر از منشی های درباری به دنبال شاهزاده ای که دورۀ استاژ خود را در تبریز گذرانده بود و برای سلطنت به تهران می آمد؛ به این سمت می آمدند و صاحب کیا بیایی در دستگاه دولت یا حکومت می شدند. نمونۀ عالی ایشان حاج میرزا آقاسی. » (در خدمت و خیانت روشنفکران، صص ۳۰۹ ـ ۳۰۸ )

حتّی اگر تاریخ مصنوع ناسیونالیست های معاصر ایرانی را در بارۀ ترکی شدن زبان بخش هایی از ایران؛ بخصوص آذربایجان، مبنا قرار دهیم، باید بپذیریم، که ترکی پیش از صفویه، مراحل تکوین و جایگزینی خود را گذرانده بود. از این رو نمی توان در باب تأثیرگذاری صفویه یا قاجار از رهگذر رواج ترکی در دربار و اردوی آنها، برای گسترش زبان ترکی در ایران قسمی خورد. حداکثر نتیجۀ حاصله در این بخش از نوشته های آل احمد، نشان دادن تآثیرپذیری ترکی آذربایجانی از ترکی استانبولی به دلیل معبر تازه های علمی، فنّی و اجتماعی بودن عثمانی و استانبول برای ایران بوده است.

آل احمد با برشمردن این مقدّمات و عنایت به موقعیّت جغرافیایی آذربایجان و نوع رفتار با زبان ترکی در ایران؛ توجّه جریان روشنفکری و سیاسی این ایالت به باکو و استانبول را امری طبیعی تلقی می کند:
« نکتۀ دیگری که می دانیم این است، که به علت همین پیش قراولی ها و پیشقدمی ها و پیشمرگی ها و مهمتر از همه همزبانی در صد سال آخر دورۀ قاجار، تا استقرار حکومت کودتای ۱۲۹۹، عطف فرهنگی روشنفکر آذربایجانی یا به قفقاز است، یا به استامبول. » (در خدمت و خیانت روشنفکران، ص ۳۰۹)

این عطف فرهنگی به شمال ارس یا عثمانی نتیجۀ طبیعی شرایط آن روزگار بوده است. رفت و آمد کنندگان به روسیّه و اروپا از همین دو مسیر می رفتند و برمی گشتند. آنها در باکو یا استانبول یا تفلیس با اشکال نخست و رقیق تازه های علم و فن و روشنفکری آشنا می شدند و این سه شهر به منبع الهام پذیری روشنفکر ایرانی به طور عام و روشنفکر آذربایجانی به طور خاص بدل می شد، ضمن اینکه هم ناحیۀ قفقاز و هم عثمانی در آن روزگار به لحاظ علمی و فنّی و اجتماعی شرایطی بهتر از ایران داشتند و همین مزیّت های نسبی آن دو سرزمین، دلایل کافی برای توجّه روشنفکر ایرانی به آنها را فراهم می آورد.

آل احمد برای نشان دادن یک مثال عینی از استمرار این توجّه و این تأثیرپذیری ها از جمهوری آذربایجان، مثالی از سفر خود به اردبیل ذکر کرده و در پاورقی صفحۀ ۳۰۹ می نویسد:
« در زمستان ۴۶ از اردبیل می خواستم به تبریز بروم. بلیط اتوبوس که برایمان می کشیدند، دیدم یارو به روسی می نویسد. بلیط را که به دستم داد؛ دیدم به زبان ترکی است و به خط روسی. شاهدم دوست همسفرم مهندس منجمی که با او به مغان رفته بودیم و برمی گشتیم. » (در خدمت و خیانت روشنفکران، ص ۳۰۹)

این قبیل تأثیرات حاصل و یادگار ارتباط و رفت و آمد با جمهوری آذربایجان در دهه های قبلی بود. به تدریج نسل این باکودیدگان منقرض شد و در سایۀ بسته شدن مرزها و سخت گیری هر دو کشور ایران و شوروی در باب ارتباط مردمان دو سوی ارس؛ رفته رفته فاصله بین این مردم به قدری زیاد شد، که بخش بزرگی از مردم جنوب ارس فراموش کردند، در آن سوی رودخانه خواهران و برادران هم زبان و هم تباری هم دارند. این فاصله در سایۀ تمهیدات حکومت های ایرانی در دهه های اخیر به قدری افزایش یافت، که مردم آذربایجان ایران از اخبار و آلام فلسطینی و لبنانی و افغانی و کشمیری و سیاهان آمریکا و بومیان اسرالیا بیشتر از اخبار و آلام برادران و خواهران تنی خود در آن سوی ارس خبردار گشتند و خود را شریک غم مردم و مظلومیّت آنها دانستند.