عنایت‌الله رضا در یک نگاه

قسمت قبلی

عنایت‌الله رضا در داوری‌های خود جانب انصاف را رعایت نمی کند. او در قضاوت‌هایش بیشتر بر توهمات و داوری بر اساس استنباطات شخصی تکیه دارد و رابطۀ خود با اشخاص را در داوری‌هایش دخیل می گرداند. بر این اساس به هنگام ذکر نکتۀ منفی در بارۀ کسانی که به نحوی احساس علقه‌ای نسبت به ایشان دارد؛ از ذکر نام خودداری می کند، امّا در هنگام اظهار نظر در بارۀ شخصیّت‌های مخالف خود، بخصوص هنگام اظهار نظر در بارۀ شخصیّت های آذربایجانی، حتّی در موقع نسبت دادن بدترین اتّهامات و تهمت ها مانعی برای آوردن نام او نمی بیند.

تناقض گویی و مغایرت هم در گفته‌ها و نوشته‌های وی کم نیست. از مشهورترین نمونه‌ها می توان به اعتقاد او در بارۀ سیاست فرقۀ دمکرات آذربایجان اشاره کرد. او بارها از خودمختاری خواهی فرقه و به همان نسبت از تجزیه طلبی آن سخن می گوید. این مغایرت در باب سیاست شوروی در ایران نیز قابل مشاهده است. رضا به کرّات از سیاست کلّی و عمومی شوروی و تمایل این کشور به روی کار آوردن نیروهای سیاسی طرفدار خود در صفحات شمالی ایران و سپس تعمیم نفوذ و حاکمیّت آن به همه جای ایران حرف می زند و باز در دفعات متعدّد مطامع این کشور در ایران را به میل شوروی برای جدا ساختن آذربایجان از ایران منحصر می سازد.

وی ادّعای داشتن ذوق شعری هم دارد و البتّه اشعاری به فارسی سروده است. در جایی هم ادّعای تمایل به عرفان ایرانی می کند و می گوید این قبیل احساسات و تمایلات در دوران برزخی اندیشۀ او و دلزدگی از مارکسیسم و کمونیسم برایش عارض گشته بود.

تلاش رضا برای بخشیدن وجهۀ ملّی به محمّدرضا پهلوی نیز یادگار دوران نمک گیر شدن او در دستگاه پهلوی می باشد. جالب است که او در گفته های خود پیوسته در مسیر تخفیف و کاستن از مظالم، اختناق و بی کفایتی عصر پهلوی حرکت می کند. فشار ساواک بر جامعۀ ایرانی را چندان ملموس نمی داند. در خاطرات او هیچ نکتۀ صریح و قاطعی دال بر انتقاد از حکومت پهلوی دیده نمی شود و این ملایمت و حسن نظر به حکومت پهلوی را تا پایان عمر خود در سی و دو سال بعد از انقلاب اسلامی همچنان حفظ می کند.

تلاش عنایت‌الله رضا برای ترغیب آذربایجانی‌ها علیه هویّت‌گرایان، یا به زعم وی علیه آذربایجانی‌های پان ترکیست، جلوۀ دیگری از رویکرد سیاسی ـ فرهنگی او را در معرض نمایش می گذارد. او منشأ هویّت‌گرایی آذربایجانی را در بیرون از مرزها جستجو می کند و هیچگاه از تبعیضات و گستاخی‌های روا شده علیه آذربایجان و مردم آن سخنی به میان نمی آورد.

رضا در آغاز کار سیاسی خود، یک کمونیست به تعبیر خود مؤمن بود. او بر این اساس حکومت شوروی را هم مقدّس می دانست و معتقدان و مؤمنان به کمونیسم را مورد ستایش قرار می داد. با مشاهدۀ ورشکستگی نظام‌های کمونیستی، یا بر پایۀ شخصیّت بی ثبات و مذبذب خود، از این مکتب روی برگرداند و در بازگشت به ایران آثاری در نقد کمونیسم و رهبران کمونیست تألیف و ترجمه کرد.

مشاهدۀ تفکّر نیروهای چپ ایران و نگاه مثبت آنها به شوروی، بی خبری آنها از حقایق موجود در آن کشور، در کنار توجّه خود وی به مضار ایدئولوژی گرایی افراطی موجب پدید آمدن برخی نوشته‌ها و گفته‌ها در این باره گشت، لیکن پیوستن وی به حکومت پهلوی موجب گشته بود حنایش رنگی در میان نیروهای چپ نداشته باشد و آنها در چهرۀ عنایت‌الله رضا تصویری از یک خائن می دیدند، که عامدانه برای خدمت به نظام سلطنتی و ناامید ساختن نیروهای چپ در ایران عمل می کند و آنها جز تنفّر و انزجار نمی توانستند هیچ احساس دیگری در بارۀ رضا داشته باشند.

کتابی با عنوان «ناگفته‌ها، خاطرات دکترعنایت‌الله رضا» به اهتمام عبدالحسین آذرنگ، علی بهرامیان، صادق سجّادی و علی همدانی به چاپ رسیده، که شمایل خاطره نگاری نداشته، بلکه حاصل ۲۳ گفتگوی چهار نفر مذکور با عنایت‌الله رضا، از آغار پاییز ۱۳۸۷، تا اواسط بهار ۱۳۸۸ می باشد، که در دفتر یکی از آن چهار نفر برگزار شده است.
این چهار نفر از همکاران عنایت‌الله رضا در مرکز دایره المعارف بزرگ اسلامی بوده اند، که به اظهار خود بر پایۀ شیفتگی به شخصیّت عنایت‌الله رضا با مشاهدۀ فروخفتن شمع وجود استادان سرشناس، در پی آن برآمدند، تا پیش از درگذشت عنایت‌الله رضا؛ مستمع سخنان و خاطرات و ماجراهای او باشند.
به گفتۀ ایشان عنایت‌الله رضا از حضور در مطبوعات دوری می کرد و درخواست برای مصاحبه را نمی پذیرفت و از حضور در بسیاری از نشست‌ها خودداری می ورزید؛ از این رو لازم بود، که خود ایشان آستین همّت را بالا زده، خاطرات و وقایع زندگی وی را به مدد این گفتگوها استخراج کرده، به نوشتار تبدیل سازند.
پرواضح است که مصاحبه کنندگان به لحاظ شاکلۀ فکری، فرهنگی و سیاسی در زمرۀ همانندان عنایت‌الله رضا بوده اند و نوع سؤالات مطروحۀ ایشان و تلقینات حین سؤالات و کشاندن مباحث به سوی میدان آذربایجان‌ستیزی و ترکی‌ستیزی در بخش قابل توجّهی از این کتاب افزون از سیصد صفحه‌ای، نشان از آن دارد، نیّت خیری هم پشتیبان این مصاحبه و آن سؤالات نبوده است.

در کتاب مورد اشاره از موضوعات مختلفی سخن به میان می آید. بخشی از مطالب مورد اشاره در شرح خاطرات، پیشتر در کتاب های منتشر شده از جانب عنایت‌الله رضا مورد اشاره واقع شده بودند. در بین موضوعات طرح شده در کتاب مذکور نکات بسیاری در بارۀ زندگانی شخصی عنایت‌الله رضا، مسائل حزب توده، اتّفاقات دوران فرقۀ دمکرات آذربایجان، وقایع مربوط به رفتن رضا به شوروی، اوضاع جمهوری آذربایجان و روسیّه، حال و روز جامعۀ چین در سال پایانی دهۀ پنجاه میلادی، ماجراهای توده ای‌ها و فرقه‌ای‌های مهاجر به شوروی و شرح و بسطی از اوضاع جامعۀ ایران در دهۀ پایانی سلسلۀ پهلوی به چشم می خورد. در این گفتار بر پایۀ علقه‌ها و رویکردهای خاص نگارنده برخی از موضوعات مربوط به گفته‌های عنایت‌الله رضا در این کتاب مورد اشاره قرار می گیرد.

اد امه دارد...