ادبیات مکتوب ترک ها قبل از اسلام از سده ۷ میلادی شروع شده و تا سده ۱۰ میلادی ادامه داشته است.

قدیمی ترین اثر مکتوب ترک ها کتیبه های ینی سئی متعلق به سده ۶ میلادی است؛ با این حال بخاطر این که غیر قابل خواندن هستند مستند نیستند. با این حساب در تاریخ ترک، قدیمی ترین آثار ادبیات مکتوب مربوط به میراث امپراطوری گؤگ ترک ، کتیبه های اورخون است. الفبای اورخون دارای ۳۸ حرف شامل ۴ مصوت ۲۶ صامت و ۸ حرف ترکیبی است. این الفبا از راست به چپ نوشته می شود ، در الفبای اورخون حروف به هم متصل نمی شوند و کلمات با دو نقطه از هم جدا می شود.

با توجه به زبان نوشته شده کتیبه های اورخون ، می توان گفت زبان گؤگ ترک ها در عصر باستان نیز استفاده می شده است. همچنین کتیبه های ینی سئی نیز با الفبای اورخون نوشته شده اند.

ویژگی های دوران ادبیات مکتوب ترک ها:

۱. آثار به زبان گؤگ ترک و اویغور است.

۲. هم از زبان عامیانه استفاده شده است (کتیبه تونیوتوک) هم از زبان رسمی و هنری (کتیبه کول تکین و بیلگه خاقان).

۳. آثار دینی و آثار غیر دینی وجود دارد.

۴. بعضی ضرب المثل ها (ساو) و حماسه ها در این دوران نگاشته شده است. (نوشته هایی از ساو ها و حماسه اوغوز خاقان به زبان اویغور موجود است).

۵. شعر ها به صورت رباعی ، و به سبک ملی ما هجا است.

۶. آثاری که به زبان گؤگ ترک است زبانی عاری و بدون تاثیرات خارجی است. ولی در آثار اویغور تاثیر زبان های دیگر مشاهده می شود.

ویژگی های کتیبه های اورخون (گؤگ ترک):

۱. این نوشته ها که در سده ۷ بعد از میلاد به میان آمدند ، اولین نمونه های مکتوب از ادبیات ترک هستند. در نوشته ها متحد کردن گؤگ ترک‌های پراکنده شده و تشکیل دوباره دولت گؤگ‌ترک توسط بیلگه خاقان و برادرش کول تکین روایت شده است.

آ. کتیبه وزیر تونیوتوک (۷۲۰ میلادی): کتیبه هایی که وزیر تونیوتوک ، دستور نگاشتن آن ها درباره تحولات جنگ با چینی ها را به صورت آنی داده است.
ب. کتیبه کول تکین (۷۳۲ میلادی): دستور نگاشتن این کتیبه را بیلگه خاقان ، برای یادبود برادرش کول تکین که در جنگ کشته شده شد داده است.
ج. کتیبه بیلگه خاقان (۷۳۵ میلادی): این کتیبه ، پس از مرگ بیلگه خاقان به دستور پسرش نگاشته شد.

۲. نویسنده کتیبه های اورخون یولوغ تکین است.

۳. کتیبه ها ، گاه به زبان تاریخ واقع گرایانه ، گاه با جملات انتقادی ، گاه با یک زبان سخنورانه قوی نگاشته شده اند.

۴. کتیبه ها با نظم متجانس (قانون تکرار صدا) نگاشته شده اند.

۵. در کتیبه های اورخون ذکر شده است که ملت ترک هویت خود را فراموش نکنند و وحدت داشته باشند ، فریب حرف های شیرین دشمنان ، و هدیه های زیبایشان را نخورند و آگاه باشند.

۶. گرچه اولین بار به کتیبه های اورخون در سده ۱۳ میلادی ، تاریخ نگار دوره ایلخانی جوینی در اثر خود با نام «تاریخ جهان گشا» اشاره کرد ، ولی توجه لازم به کتیبه ها نشد.

۷. کتیبه های اورخون ، برای اولین بار توسط یک افسر سوئدی به نام استراهلنبرگ به جامعه علمی معرفی شد ، کتیبه ها را برای اولین بار محقق دانمارکی به نام تامسن در سال ۱۹۸۳ مطالعه کرد، و مطالعه کامل تمام کتیبه ها در سال ۱۹۲۲ به اتمام رسید.

آثاری که با الفبای اویغور هستند:

الفبای دیگری که ترک ها قبل از پذیرش اسلام از آن استفاده می کردند الفبای اویغور است. الفبای اویغور توسط خودشان ایجاد نشده است بلکه الفبای منصوب به دین مانی و سغدی ها است.

اویغورهایی که دین شامانیزم را رها کرده و دین مانی را پذیرفته بودند از الفبای سغدی استفاده کرده اند. الفبای اویغور از ۱۴-۱۸ حرف تشکیل شده است ، حرف ها در نوشتار متصل می شوند ، و از راست به چپ نوشته می شود. تعداد کم حروف به ناتوان بودن این الفبا منجر شد.
دو اثر مهمی که با الفبای اویغور نوشته شدند آلتون یاروک و سکیز یوکمک هستند.

بعضی از داستان های آلتین یاروک:

آ. داستان چاشتانی بئی.
ب. داستان کالیانامکارا پاپامکارا.
ج. داستان آچ پارص.

یکی دیگر از آثار مهم اویغور ها ایرک بیتیگ است. این اثر که با الفبای گؤگ ترک نوشته شده است متعلق به سده ۱۰ میلادی و یک کتاب فال است. ایرک بیتیگ در جغرافیای تحت حاکمیت اویغور ها نوشته شده است. این اثر که در ترکستان و در غار های بین بونا یافت شده هم اکنون در موزه ای در لندن نگه داری می شود.

این را می دانیم که در دوران اویغور ها شاعر های ترک بسیاری وجود داشتند که شعر های بسیاری نیز نوشته اند.

نخستین شاعر ترک که آثارش موجود است آپرین چور تکین در دوران اولیه اویغور ها و در محیطی که دین مانی تاثیر داشت پرورش یافته است. از این شاعر یک شعر عاشقانه و یک شعر مذهبی در دسترس است.

منبع: پایگاه علوم زبان و ادبیات ترک – برگردان فارسی : حسین خیری ، نشر دیجیتال : ائل اوبا